• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسن بن موسی نوبختی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حسن بن موسی نوبختی، کنیه اش ابومحمد، متکلم و فیلسوف امامی مذهب قرن سوم و چهارم قمری می‌باشد.


خاندان نوبختی از خاندان های سرشناس امامی در عهد غیبت صغری بودند که ریشۀ ایرانی داشتند و افزون بر شهرت علمی، مناصب مهمی را نیز در دستگاه خلافت عباسی به دست گرفتند.
[۱] مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۲] اقبال عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۲۴۵ دربارۀ این خاندان، تهران ۱۳۵۷ ش.

حسن بن موسی از طرف مادر منتسب به خاندان نوبختی است و ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحق بن ابوسهل بن نوبخت (۲۳۷-۳۱۱ قمری)، متکلم نامدار امامیه، دایی اوست.
[۳] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۴] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
[۵] طوسی محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۴۲۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    

از پدر نوبختی اطلاعی در دست نیست و نمی‌دانیم که او نیز از خاندان نوبختی بوده یا فرزند وی تنها به سبب انتساب مادر به نوبختی اشتهار یافته است.
[۶] اقبال عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، تهران ۱۳۵۷ ش.


سال ولادت و وفات نوبختی نیز دانسته نیست. ابن ندیم تاریخ وفات نوبختی را در فهرست خود آورده بوده،
[۷] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
اما در نسخه های موجود کتاب او، این عبارت ساقط شده است.
با توجه به این‌که نجاشی
[۸] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
زمان زندگی نوبختی را پیش و پس از سال سیصد یاد کرده، وی در دهۀ نخست قرن چهارم زنده بوده است.

احتمالاً مهمترین استاد نوبختی، دایی او ابوسهل نوبختی بوده است که از دانشمندان و متکلمان نامدار شیعی به شمار می‌رود. نوبختی بعداً خود صاحب حلقۀ درسی مهمی در کلام و فلسفه گردید، چنانکه به نوشتۀ ابن ندیم
[۹] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
جمعی از ناقلان کتاب های فلسفی، مانند ابوعثمان دمشقی و اسحاق بن حنین و ثابت بن قُرّه ، نزد او شاگردی کرده اند.
[۱۰] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

از عناوین کتاب های نوبختی نیز برمی آید که وی با متکلمان معتزلی و امامی بزرگ و مشهور معاصر خود، مانند ابوعلی جُبّائی ، ابوالقاسم بلخی ، محمد بن عبدالله بن مَمَلک اصفهانی و ابن قبۀ رازی ، مناظره داشته است.
برای نمونه، نجاشی
[۱۱] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
به کتابی از وی اشاره کرده که در آن مجالس خود را با ابوالقاسم بلخی گرد آورده بوده است.

نوبختی را در زمرۀ جریان فکری ای شمرده‌اند که در عهد غیبت ، با گرایش های عقلی و فلسفی و آگاهی از اصول و مبانی اعتقادی فرق گوناگون و آشنایی با جهان بینی معتزله ، استدلال های عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیه به کار گرفتند.
[۱۲] مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.

از برخی شواهد پیداست که او به اصول مکتب معتزلی بغداد متمایل بوده است. نوشتۀ ابن ندیم
[۱۳] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
که می‌گوید "شیعه و معتزله هر کدام او را از خود می‌دانستند"، قاعدتاً از همین روست.
با این همه، نباید در امامی بودن او تردید کرد، چنانکه ابن ندیم
[۱۴] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
نیز بر همین موضوع تأکید ورزیده است.
[۱۵] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که او را امامی مذهب و نیکو اعتقاد معرفی کرده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
[۱۶] خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷ که او را از متکلمان شیعۀ امامیه می‌شناساند، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷.    


این را نیز می‌دانیم که نوبختی در موضوع جبر و تفویض (استطاعت)، اعتقادی همانند هشام داشته، چنانکه کتابی در تأیید نظر او در این باره نوشته است.
[۱۷] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

نجاشی
[۱۸] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
از نوبختی با عنوان "شیخ متکلم امامیه" و کسی که در زمان خود – پیش از سال سیصد و پس از آن – بر همگنانش برتری داشته، یاد کرده است.
طوسی
[۱۹] طوسی محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۴۲۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
او را متکلّمی ثقه معرفی کرده و ابن ندیم
[۲۰] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
او را متکلم و فیلسوف خوانده است.
[۲۱] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که نوشتۀ ابن ندیم را عیناً نقل کرده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

ابن طاووس
[۲۲] ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۱، نجف ۱۳۶۸.
نیز با مطالعۀ برخی کتاب های او، وی را آگاه به علم نجوم و علوم نظایر آن شمرده است.

در کتابشناسی های کهن، از بیش از چهل اثر نوبختی یاد شده است. به تصریح ابن ندیم،
[۲۳] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۲۴] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
نوبختی به خط خود چیزهای بسیاری نوشت. همان گونه که از اشارۀ نجاشی
[۲۵] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
و عناوین کتاب های نوبختی برمی آید، تقریباً همۀ آثار وی در زمینۀ علوم اوایل ، یعنی فلسفه و کلام ، بوده است.
[۲۶] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵ که آثار او را در زمینۀ کلام و فلسفه و علوم دیگر معرفی کرده است، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.



۶.۱ - آثار مکتوب

کتاب های نوبختی، بنابر فهرست ابن ندیم، و نجاشی و طوسی که نوشتۀ ابن ندیم را عیناً نقل کرده اند، بدین قرار است:
- کتاب الآراء و الدیانات ،
[۲۷] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۲۸] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۲۹] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
که به گفتۀ ابن ندیم
[۳۰] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
ناتمام ماند؛
- جوابات لأبی جعفر بن قبة ؛
[۳۱] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- جوابات لأبی جعفر بن قبة،
[۳۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
که تصریح شده این کتاب غیر از کتاب پیشین است؛
- حجج طبیعیة مستخرجة من کتب ارسطاطالیس فی الردّ علی من زعم أنّ الفلک حیٌ ناطق؛
[۳۳] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- شرح مجالسة مع ابی عبدالله بن مَمَلک؛
[۳۴] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب اختصار الکون و الفساد لأرسطالیس؛
[۳۵] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۳۶] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

- کتاب الاحتجاج لمعمّر بن عبّاد و نصره مذهبه؛
[۳۷] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۳۸] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
[۳۹] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۸۹۷-۸۹۸ دربارۀ مُعمّر بن عبّاد و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- کتاب الأرزاق و الآجال و الأسعار؛
[۴۰] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الاعتبار و التمییز و الانتصار؛
[۴۱] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الانسان؛
[۴۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۴۳] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

- کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن؛
[۴۴] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الامامة ، که ناتمام ماند؛
[۴۵] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.

- کتاب التوحید الصغیر؛
[۴۶] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب التوحید الکبیر؛
[۴۷] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب التوحید و حدث العالم؛
[۴۸] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵-۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۴۹] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۱ که از این کتاب با عنوان کتاب التوحید و حدث العالم نام برده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

- کتاب الجامع فی الامامة؛
[۵۰] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۵۱] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

- کتاب الحجج فی الامامة؛
[۵۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴ که آن را کتابی مختصر معرفی کرده است، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الخصوص و العموم؛
[۵۳] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی ابی الهذیل العلّاف فی أنّ نعیم اهل الجنّة منقطع؛
[۵۴] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۵۵] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۸۹۹-۹۰۰ دربارۀ ابوالهُذیل علّاف، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- کتاب الردّ علی ابی علی الجبّائی فی ردّه علی المنجمین؛
[۵۶] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۵۷] ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۱ که آن را استدراک نوبختی بر ردیۀ ابوعلی جبائی بر منجمین معرفی کرده است، نجف ۱۳۶۸.
[۵۸] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۵ دربارۀ ابوعلی جبّائی و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- (کتاب) الردّ علی اصحاب التناسخ؛
[۵۹] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۶۰] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۶۱] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که از این کتاب با عنوان کتاب الردّ علی اصحاب التناسخ والغلاه نام برده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    

- (کتاب) الردّ علی اصحاب المنزلة بین المنزلتین فی الوعید؛
[۶۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی اهل التعجیز، در نقض کتاب ابی عیسی الورّاق ؛
[۶۳] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳-۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۶۴] ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
[۶۵] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که ظاهراً عنوان همین کتاب در آن‌ها به کتاب نقض کتاب ابی عیسی فی الغریب المشرقی تصحیف شده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
[۶۶] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۲-۹۰۳ دربارۀ ابوعیسی ورّاق و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- کتاب الردّ علی اهل المنطق؛
[۶۷] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی ثابت بن قُرّة؛
[۶۸] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۶۹] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۳، ص۳۵۰-۳۵۵ دربارۀ ثابت بن قُرّه و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- (کتاب) الردّ علی الغلاة ؛
[۷۰] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۷۱] مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۳ که از این کتاب با عنوان الردّ علی الغلاه و غیرهم من الباطنیه نام برده است، بیروت، بی تا.    

- کتاب الردّ علی فرق الشیعة ما خلا الامامیة؛
[۷۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۷۳] طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
؛
- (کتاب) الردّ علی المجسّمة؛
[۷۴] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی من أکثر المنازلة؛
[۷۵] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی المنجمین؛
[۷۶] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی الواقفة؛
[۷۷] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الردّ علی یحیی بن اصفح فی الامامة؛
[۷۸] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب فرق الشیعة ؛
[۷۹] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب فی الإستطاعة علی مذهب هشام؛
[۸۰] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب فی الجبر؛
[۸۱] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳ که آن را کتابی بزرگ در موضوع جبر توصیف کرده است، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب فی الخبر الواحد و العمل به؛
[۸۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب فی الردّ علی من قال بالرؤیه للباری عزّوجل؛
[۸۳] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب فی المرایا وجهة الرؤیة فیها؛
[۸۴] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب الموضح فی حروب امیرالمومنین علیه‌السلام؛
[۸۵] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب النقض علی ابی الهذیل فی المعرفة؛
[۸۶] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- کتاب النقض علی جعفر بن حرب فی الامامة؛
[۸۷] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۸۸] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۱-۹۰۴ دربارۀ جعفربن حرب و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- کتاب النکث (فی الردّ) علی ابن راوندی؛
[۸۹] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- مجالس نوبختی با ابوالقاسم بلخی، که خود نوبختی گردآورده است؛
[۹۰] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
[۹۱] سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۶ دربارۀ ابوالقاسم بلخی و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.

- مختصر الکلام فی الجبر؛
[۹۲] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

- مسائله للجبائی، در مباحث پراکنده؛
[۹۳] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

جز اینها، ابن طاووس کتابی از نوبختی با نام " الردّ علی بطلمیوس فی هیئة الفلک و الارض " در اختیار داشته است.
[۹۴] ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۲ که در آن نام کتاب به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است، نجف ۱۳۶۸.


۶.۲ - سرنوشت آثار

در میان این آثار، نجاشی کتاب " الآراء و الدیانات " را به عنوان کتاب بزرگی که دربردارندۀ علوم بسیاری است ستوده و یادآور شده که این کتاب را بر استادش، شیخ مفید ، قرائت کرده است.
[۹۵] احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    

جز فرق الشیعة ، هیچ یک از آثار نوبختی برجای نمانده، اما برخی از آثار او تا قرن هفتم موجود بوده است. مسعودی ،
[۹۶] مسعودی علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم ۱۴۰۴.
[۹۷] مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۳ که در آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است، بیروت، بی تا.    
ابن جوزی ،
[۹۸] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۴۲-۴۳، قاهره ۱۳۴۰.
[۹۹] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۴۷، قاهره ۱۳۴۰.
[۱۰۰] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۴۹، قاهره ۱۳۴۰.
[۱۰۱] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۶۹، قاهره ۱۳۴۰.
[۱۰۲] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۷۴، قاهره ۱۳۴۰.
[۱۰۳] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۸۱-۸۲، قاهره ۱۳۴۰.
[۱۰۴] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۸۸، قاهره ۱۳۴۰.
[۱۰۵] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۹۱، قاهره ۱۳۴۰.
و ابن ابی الحدید ،
[۱۰۶] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۲۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴.    
[۱۰۷] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۳۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴.    
در آثار خود، به مطالبی از کتاب "الآراء و الدیانات" اشاره کرده اند.
همچنین مسعودی،
[۱۰۸] مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۳ که در آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است، بیروت، بی تا.    
خطیب بغدادی ،
[۱۰۹] خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷ که در آن حسن بن موسی به حسین بن یحیی تصحیف شده است، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷.    
[۱۱۰] ذهبی محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۳۰۳ که از خطیب بغدادی نقل کرده است، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۰.    
و ابن جوزی
[۱۱۱] ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۱۰۳، قاهره ۱۳۴۰.
به کتاب الردّ علی الغلاة اشاره و از آن نقل کرده اند.
ابن شهرآشوب نیز به مطالبی از کتاب الامامة نوبختی
[۱۱۲] ابن شهرآشوب محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۸۹، چاپ سید هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۹.    
و کتابی دیگر از او،
[۱۱۳] ابن شهرآشوب محمد بن علی، متشابه القرآن، ج۲، ص۶۰، چاپ حسن مصطفوی، تهران ۱۳۲۸ ش.
که احتمالاً کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن بوده، استناد جسته است.
همچنین ابن طاووس در قرن هفتم، "کتاب الآراء و الدیانات"، "استدراک نوبختی بر ردّیۀ ابوعلی جبائی بر منجمان"، و "الردّ علی بطلمیوس فی هیئه الفلک و الارض" نوبختی را در اختیار داشته است.
[۱۱۴] ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۱-۱۲۲، نجف ۱۳۶۸.
[۱۱۵] ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۲ نام کتاب اخیر در متن چاپی به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است، نجف ۱۳۶۸.


(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴.
(۲) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، قاهره ۱۳۴۰.
(۳) ابن شهرآشوب محمد بن علی، متشابه القرآن، چاپ حسن مصطفوی، تهران ۱۳۲۸ ش.
(۴) ابن شهرآشوب محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، چاپ سید هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۹.
(۵) ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
(۶) ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، نجف ۱۳۶۸.
(۷) اقبال عباس، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۸) خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷.
(۹) ذهبی محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۰.
(۱۰) سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۱) طوسی محمد بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۲) طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
(۱۳) مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.
(۱۴) مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، بی تا.
(۱۵) مسعودی علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم ۱۴۰۴.
(۱۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛

۱. ↑ مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲. ↑ اقبال عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۲۴۵ دربارۀ این خاندان، تهران ۱۳۵۷ ش.
۳. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۴. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۵. ↑ طوسی محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۴۲۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۶. ↑ اقبال عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، تهران ۱۳۵۷ ش.
۷. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۹. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۱۰. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۱. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۲. ↑ مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۳. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۱۴. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۱۵. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که او را امامی مذهب و نیکو اعتقاد معرفی کرده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۱۶. ↑ خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷ که او را از متکلمان شیعۀ امامیه می‌شناساند، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷.    
۱۷. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۱۹. ↑ طوسی محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۴۲۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.    
۲۰. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۲۱. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که نوشتۀ ابن ندیم را عیناً نقل کرده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۲. ↑ ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۱، نجف ۱۳۶۸.
۲۳. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۲۴. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۲۵. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۲۶. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵ که آثار او را در زمینۀ کلام و فلسفه و علوم دیگر معرفی کرده است، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۲۷. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۲۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۲۹. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۳۰. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۳۱. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۳۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۳۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۳۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۳۵. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۳۶. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۳۷. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۳۸. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۳۹. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۸۹۷-۸۹۸ دربارۀ مُعمّر بن عبّاد و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۴۰. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۱. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۳. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۴۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۵. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۴۶. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۷. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۴۸. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵-۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۴۹. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۱ که از این کتاب با عنوان کتاب التوحید و حدث العالم نام برده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۵۰. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۵۱. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۵۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴ که آن را کتابی مختصر معرفی کرده است، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۵۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۵۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۵۵. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۸۹۹-۹۰۰ دربارۀ ابوالهُذیل علّاف، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۵۶. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۵۷. ↑ ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۱ که آن را استدراک نوبختی بر ردیۀ ابوعلی جبائی بر منجمین معرفی کرده است، نجف ۱۳۶۸.
۵۸. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۵ دربارۀ ابوعلی جبّائی و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۵۹. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۶۰. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۱. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که از این کتاب با عنوان کتاب الردّ علی اصحاب التناسخ والغلاه نام برده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۶۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳-۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۴. ↑ ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳.
۶۵. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۹۶ که ظاهراً عنوان همین کتاب در آن‌ها به کتاب نقض کتاب ابی عیسی فی الغریب المشرقی تصحیف شده است، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.    
۶۶. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۲-۹۰۳ دربارۀ ابوعیسی ورّاق و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۶۷. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۶۹. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۳، ص۳۵۰-۳۵۵ دربارۀ ثابت بن قُرّه و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۷۰. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۱. ↑ مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۳ که از این کتاب با عنوان الردّ علی الغلاه و غیرهم من الباطنیه نام برده است، بیروت، بی تا.    
۷۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۳. ↑ طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۱، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.
۷۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۵. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۶. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۷. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۸. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۷۹. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۰. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۱. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳ که آن را کتابی بزرگ در موضوع جبر توصیف کرده است، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۴. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۵. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۶. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۷. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۸۸. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۱-۹۰۴ دربارۀ جعفربن حرب و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۸۹. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۹۰. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۹۱. ↑ سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ج۱، ص۹۰۶ دربارۀ ابوالقاسم بلخی و آثار او، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۹۲. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۹۳. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۴، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۹۴. ↑ ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۲ که در آن نام کتاب به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است، نجف ۱۳۶۸.
۹۵. ↑ احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، ج۱، ص۶۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.    
۹۶. ↑ مسعودی علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم ۱۴۰۴.
۹۷. ↑ مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۳ که در آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است، بیروت، بی تا.    
۹۸. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۴۲-۴۳، قاهره ۱۳۴۰.
۹۹. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۴۷، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۰. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۴۹، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۱. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۶۹، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۲. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۷۴، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۳. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۸۱-۸۲، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۴. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۸۸، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۵. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۹۱، قاهره ۱۳۴۰.
۱۰۶. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۲۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴.    
۱۰۷. ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۲۳۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴.    
۱۰۸. ↑ مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۳ که در آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است، بیروت، بی تا.    
۱۰۹. ↑ خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷ که در آن حسن بن موسی به حسین بن یحیی تصحیف شده است، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷.    
۱۱۰. ↑ ذهبی محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۳۰۳ که از خطیب بغدادی نقل کرده است، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۰.    
۱۱۱. ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۱۰۳، قاهره ۱۳۴۰.
۱۱۲. ↑ ابن شهرآشوب محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۸۹، چاپ سید هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۹.    
۱۱۳. ↑ ابن شهرآشوب محمد بن علی، متشابه القرآن، ج۲، ص۶۰، چاپ حسن مصطفوی، تهران ۱۳۲۸ ش.
۱۱۴. ↑ ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۱-۱۲۲، نجف ۱۳۶۸.
۱۱۵. ↑ ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، ج۱، ص۱۲۲ نام کتاب اخیر در متن چاپی به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است، نجف ۱۳۶۸.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن موسی نوبختی»، شماره۷۳۱۴.    


رده‌های این صفحه : اسلام‌شناسان مسلمان شیعه | تراجم | علمای شیعه | علمای قرن چهارم | علمای قرن سوم | متکلمین شیعه
جعبه ابزار