• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: حسد (مفردات‌قرآن)، حسد (لغات‌قرآن)، حسد (مفردات‌نهج‌البلاغه)، حسد (مقالات مرتبط).


حسد، از رذایل اخلاقی ، گناهان کبیره و به معنای آرزویِ زوال نعمت‌ها و داشته های دیگران می‌باشد. از آن در بابهایی نظیر صلات و شهادات سخن گفته‌اند.


برخی از مفسران واژه حسد را در اصل به معنی چیزی را بر چیزی ساییدن چندان که خراشیده شود، دانسته اند.
[۱] احمدبن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ذیل بقره: ۱۰۹، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
[۲] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۱۰۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.

برخی از فرهنگ نویسان، اصل این واژه را از حَسْدَل به معنای کَنِه دانسته اند؛ همان گونه که کَنه پوست تن آدمی را زخم می‌کند و خونش را می‌مکد، حسد نیز با جان و روان حاسد چنین می‌کند.
[۳] محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ذیل واژه «حسد»، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره.
[۴] ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «حسد».
[۵] محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه «حسد»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.


حسد ناخشنودی از موفقیت کسی و زوال نعمت او را تمنا کردن است.
[۶] رسائل الشهید الثانی (ق) ص۳۰۴.    
[۷] جواهر الکلام ج۴۱، ص۵۲.    

حسد حد افراطیِ رفتار کسی دانسته شده است که از نیک بختی مردمان رنج می‌برد.
[۸] ارسطو، اخلاق نیکوماخوس، ج۱، ص۷۱، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران ۱۳۷۸ش.

بر پایه تعریفی، حسد، آرزوی نابودیِ نعمت های دیگران و خواستن آن نعمت‌ها فقط برای خود است،
[۹] علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، ج۱، ص۹۲، چاپ گوستاو فلوگل، لایپزیگ ۱۸۴۵، چاپ افست بیروت ۱۹۷۸.
لیکن در تعریفی دقیق تر، آرزوی زوالِ نعمت های دیگران است که چه بسا با تلاش برای نابودی آن همراه باشد.
[۱۰] یحیی بن عدی، تهذیب الاخلاق، ج۱، ص۱۹، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۶۵ش.
[۱۱] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حسد»، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.

با توجه به این‌که دانشمندان علم اخلاق برای حسد مراتبی ذکر کرده اند،
[۱۲] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۴، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۱۳] محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۵، ص۳۳۴، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۴] محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۰۴ـ۲۰۵، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
به نظر می‌رسد این تعریف‌ها به مراتب حسد اشاره دارند.
امام خمینی حسد را یکی از رذایل اخلاقی می‌داند
[۱۵] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
و معتقد است که وقتی حسود دیگری را کامل دید، در او حالت انکسار رخ می‌دهد که همین عامل تحقق حسد می‌شود. حسود خواستار زوال نعمت یا کمال از دیگران است، حتی اگر نعمت و کمالی که حسود آرزوی زوال آن‌را دارد، امری واقعی نباشد بلکه خیالی و غیرواقعی باشد، باز هم حسد شکل می‌گیرد و چه بسا آنچه حسود آرزوی زوال آن‌را دارد در واقع از رذایل باشد مانند خونریزی، هرزه‌گویی که حسود آن‌را کمال می‌پندارد و زوال آن‌را طلب می‌کند یا چیزی از نقایص انسانی و کمالات حیوانی است، اما حسود چون در حد حیوانیت است، آن‌را کمال می‌داند و زوال آن‌را از دیگران آرزو می‌کند.
[۱۶] خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۱۰۶-۱۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

اقسام حسد: امام خمینی برای حسد اقسامی قائل است
[۱۷] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۴۲۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
که عبارتند از:
۱- حسد به حسب حال محسود؛ مثلاً حسادت به کمالات عقلی و یا اعمال صالحه محسود باشد و یا به امور خارجی از قبیل مال، عظمت و جایگاه محسود.
۲- حسد به حسب حال حسود، مثل حسد از روی عداوت یا خوف و مانند آن پیدا شود.
۳- حسد به حسب حال حسد، مانند اینکه آرزوی زوال نعمت از دیگری داشته باشد، چه آن نعمت را داشته باشد یا نداشته باشد.
[۱۸] خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۱۰۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    


واژه حسد و مشتقات آن در چهار آیه از قرآن به کار رفته است :
[۱۹] بقره/سوره۲، آیه۱۰۹.    
[۲۰] نساء/سوره۴، آیه۵۴.    
[۲۱] فتح/سوره۴۸، آیه۱۵.    
[۲۲] فلق/سوره۱۱۳، آیه۵.    

در آیه ۱۰۹ سوره بقره آمده است اهل کتاب (که مفسران منظور از آنان را یهودیان می‌دانند)
[۲۳] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۰۹ سوره بقره، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
[۲۴] محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۱۰۹ سوره بقره، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
از حسدی که در دل دارند، دوست دارند مؤمنان را به کفر بازگردانند.
در آیه ۵۴ سوره نساء نیز سخن از حسادت به میان آمده است. مُفاد این آیه، بنابر سیاق آیات و تصریح مفسران،
[۲۵] ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن.
[۲۶] ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
[۲۷] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
[۲۸] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
درباره برخی یهودیان هم عصر پیامبر است که به شوکت اسلام و فزونی پیروان آن حسد می‌ورزیدند.

۳.۱ - اشاره به مفهوم حسد

برخی آیات نیز بدون آن‌که واژه حسد یا مشتقات آن در آن‌ها به کار رفته باشد، مفهوم حسد را می‌رسانند.
[۲۹] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۳۰] محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل بقره: ۱۰۹، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
برای نمونه، در آیه ۳۲ سوره نساء به مؤمنان فرمان داده شده است تا به آنچه خدا بهره شان ساخته راضی باشند و آنچه را خداوند به دیگران داده طلب نکنند. نتیجه این آیه این است که هر کس چنین نباشد، به حسادت درمی افتد.
[۳۱] محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۳۲ سوره نساء، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۳۲] وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ذیل آیه ۳۲ سوره نساء، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸.

غمگین شدن از خوشی دیگری و شاد شدن از بدبختی او، که آیه ۱۲۰ سوره آل عمران حاکی از آن است، با مفهوم حسد ملازمت دارد.
[۳۳] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۱۰۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
حسادت برادران حضرت یوسف و نفرت شدید آنان از او، در واکنش به محبت بیش از اندازه حضرت یعقوب به وی، و تأکید قرآن بر شیطانی بودن این رفتار نیز از آیه هشتم سوره یوسف دریافت می‌شود.
[۳۴] یوسف/سوره۱۲، آیه۸.    


۳.۲ - رابطه بغی و حسد

واژه بَغْی در برخی از کاربردهای قرآنی، دارای وجه معنایی حسد است
[۳۵] حسین بن محمد دامغانی، الوجوه و النظائر فی القرآن، ج۱، ص۱۶۶، چاپ اکبر بهروز، تبریز ۱۳۶۶ش.
[۳۶] حبیش بن ابراهیم تفلیسی، وجوه قرآن، ج۱، ص۴۸، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۵۹ش.
و به گفته سیوطی
[۳۷] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
بَغْی در لهجه تمیمی به معنای حسد است.
فخر رازی
[۳۸] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۱۰۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
برخی از این کاربردهای قرآنی را ذکر کرده است، لذا به نظر می‌رسد این موارد در شمار آیاتی‌اند که در آن‌ها از حسد سخن رفته است.

احادیث فراوانی در نکوهش حسد و بیان انگیزه‌ها و نشانه های آن وجود دارد
[۳۹] وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۶۵-۳۶۸.    
و آن را از ریشه‌های کفر،
[۴۰] وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۳۹.    
نابود کننده ایمان و آفت دین
[۴۱] وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۶۶.    
معرفی کرده‌اند.
بنا بر احادیث، غیبت ، چاپلوسی و ملامت به هنگام مصیبت ، از نشانه های حسودان است.
[۴۲] مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۱.

در حدیثی مشهور، تأثیر این خوی ناپسند در تباه ساختن حسنات آدمی، به تأثیر آتش بر هیزم مانند شده است.
[۴۳] ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۴۰۸، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
[۴۴] سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۲۷۶، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، (قاهره)، چاپ افست (بیروت).
[۴۵] وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۶۵.    


بنابر حدیثی نبوی ، حسد از خوی های ناپسندی است که هیچ‌کس از آن در امان نیست
[۴۶] علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ج۱، ص۲۶۶، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
و در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام
[۴۷] کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۰۸.
حسد یکی از سه امری است که هیچ پیامبر و افراد فروتر از او از آن در امان نیستند، اما مؤمن هیچگاه رفتار ناشی از حسد ندارد.
در حدیثی دیگر، حسد از صفات بسیار زشت و از خطرناک‌ترین و بزرگ‌ترین گناهان و نخستین گناهی است که در آسمان ها ابلیس و در زمین قابیل مرتکب آن گردیده و بر اثر ابتلای به آن برادرش (هابیل) را کشت.
[۴۸] علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ج۱، ص۲۶۱، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
[۴۹] رسائل الشهید الثانی (ق) ص۳۱۰.    
[۵۰] رسائل الشهید الثانی (ق) ص۳۱۲.    

شاید به همین سبب، طبق حدیثِ رفع یکی از الطاف خدا در حق مؤمنان برداشته شدن حسد است. در شرح این حدیث، به ویژه با توجه به نکوهش شدید حسد، گفته‌اند این عبارت، ناظر به حسد در مرتبه قلب است که اگر بروز خارجی نیابد نکوهش و کیفر ندارد.
امام خمینی از جمله آثار حسد را عبارتند می‌داند از: ۱- حسد، ایمان را که سرمایه نجات اخروی از انسان سلب می‌کند. ۲- سبب خارج شدن از رحمت الهی می‌کند. ۳- حسادت سبب فشار قبر و ظلمت آن می‌باشد. ۴- سبب اذیت دیگران نیز می‌باشد.
[۵۱] خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۱۱۰-۱۰۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    


مفهوم غبطه ( منافسه ) نیز با حسد در ارتباط است،
[۵۲] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۲ـ۲۰۳، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ولی تفاوت آن‌ها در این است که آدمی در غبطه آرزوی زوال نعمت دیگران را ندارد، بلکه فقط می‌خواهد آن نعمت را به او هم بدهند.
[۵۳] محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۰۲ـ ۲۰۳، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.

غبطه، به عکس حسد، صفتی پسندیده است،
[۵۴] علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ج۱، ص۲۶۲، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
به ویژه آن‌که در روایتی ، به صراحت غبطه از صفات مؤمن و حسد از خصلت های منافق دانسته شده است.
[۵۵] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حسد»، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
[۵۶] مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۰.

غزالی تصریح کرده است که این دو مفهوم گاه به جای هم به کار می‌روند
[۵۷] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
و نمونه ای از آن‌ها را در یکی از احادیث ذکر کرده است.
[۵۸] محمدبن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۱، ص۱۲۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۴ش.
[۵۹] محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۳۲ سوره نساء، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


غزالی
[۶۰] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۴ـ۲۰۶، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
انگیزه های حسد را هفت چیز برشمرده است:
دشمنی و کینه توزی ، به خود نازیدن، غرور و تکبر ، اظهار شگفتی از داشته های دیگران، ترس از دست دادن داشته های خود، عشق به ریاست و شهرت ، و خبث نفس .
[۶۱] مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۴۰.
[۶۲] محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۰۵ـ۲۰۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
[۶۳] امام خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، ج۱، ص۱۰۷، (تهران) ۱۳۷۳ش.

او به نکته دیگری نیز توجه داده است:
حسد اساساً ریشه در قلب دارد و بنابراین صفت قلب است. این صفت قلبی گاه، در زبان یا رفتار بروز می‌کند که در این صورت انسان مرتکب گناه ( مَظْلمه ) شده است و باید از کار خود حلّیت بطلبد (یجب الاستحلال منها).
اما گاه حسد در همان مرحله قلب می‌ماند، در این صورت انسان فقط مرتکب گناهی بین خود و خدا شده است. این در حالی است که اگر این حسدورزی قلبی را به راستی ناروا بداند و خود را در دل نکوهش کند، وظیفه مقابله با حسد را نیز بجا آورده است و دور می‌نماید که توان آدمی بیش از این مقدار باشد، مگر آن‌که خود را در محبت الهی فروافکند تا از التفات به هر چه جز اوست رها شود.

دانشمندان علم اخلاق ، به پیروی از غزالی،
[۶۴] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۸ـ ۲۱۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
برای درمان بیماری حسد دو روش علمی و عملی ذکر کرده اند.
[۶۵] محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۵، ص۳۴۲ـ ۳۴۸، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۶] محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۵، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
ابن عربی
[۶۷] ابن عربی، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۳۴۴، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر۲، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، سفر۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
حسد را خویی جبلّی و ذاتی می‌داند که نابود شدن آن امکان ندارد.
[۶۸] صادق گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ج۴، ص۲۱۳، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۷۸ ش.

به نظر می‌رسد روایتی از امام صادق علیه‌السلام، که در آن حسد ممتزج با خون و گوشت آدمی معرفی شده است،
[۶۹] مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۳.
به جبلّی و ذاتی بودن این خوی اشاره دارد.

بنابر دیدگاهی عرفانی ، آدمی به هنگام گذر از سراپرده های ده ‌ ‌گانه حساب در روز قیامت ، در سراپرده هشتم از حسد بازخواست می‌شود و چون حسادت نکرده باشد، به سوی سراپرده نهم می‌رود و به عرش الهی نزدیک تر می‌شود.
[۷۰] ابن عربی، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۴۳۹ـ۴۴۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر۲، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، سفر۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.


در پاره ای از مَثَل های فارسی و عربی، آموزه‌هایی درباره حسد یافت می‌شود، مانند «اگر حسود نباشد، جهان گلستان است»، «حسود هرگز نیاسود»،
[۷۱] علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۱، ص۲۰۶، تهران ۱۳۶۳ش.
[۷۲] علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۲، ص۶۹۶، تهران ۱۳۶۳ش.
«الحسود لایسُود»
[۷۳] احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، ج۱، ص۲۴۱، مشهد ۱۳۶۶ش.
و «الاحْسانُ الَی الْعَبیدِ مَکْبَتَةٌ لِلْحَسُود» (نیکی به بندگان مایه خواری حسود است).
[۷۴] احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، ج۱، ص۲۴۱، مشهد ۱۳۶۶ش.


موضوع چشم زخم با حسد پیوند تنگاتنگ دارد. در برخی روایات به این ارتباط اشاره شده
[۷۵] مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۳.
و مفسران، آیه پنج سوره فلق را، که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده است، در این باره می‌دانند.
[۷۶] طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵ سوره فلق.
[۷۷] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵ سوره فلق.
[۷۸] محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۵ سوره فلق، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


بنابر تصریح گروهی، حسد در صورتی که در گفتار یا کردار بروز کند، گناه کبیره به شمار رفته و حرام است و صرف خطور آن در قلب بدون ترتّب اثری بر آن، حرام نمی‌باشد.
[۷۹] الدروس الشرعیة ج۲، ص۱۲۶.    
[۸۰] مفاتیح الشرائع ج۲، ص۲۵.
[۸۱] الدرر النجفیة ج۳، ص۱۴۹-۱۵۰.
[۸۲] جواهر الکلام ج۴۱، ص۵۲-۵۳.    

حسد از موانع قبولی نماز شمرده شده است.
[۸۳] مستمسک العروة ج۵، ص۶۱۷.    

تظاهر به حسد موجب زوال عدالت می‌گردد؛ در نتیجه شهادت حسود پذیرفته نمی‌شود.
[۸۴] مسالک الافهام ج۱۴، ص۱۸۴.    


(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن عربی، الفتوحات المکیة، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر۲، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، سفر۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۳) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
(۴) ابن منظور، لسان العرب.
(۵) ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
(۶) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، (قاهره)، چاپ افست (بیروت).
(۷) ارسطو، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران ۱۳۷۸ش.
(۸) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره.
(۹) امام خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، (تهران) ۱۳۷۳ش.
(۱۰) حبیش بن ابراهیم تفلیسی، وجوه قرآن، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۵۹ش.
(۱۱) احمدبن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
(۱۲) علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ گوستاو فلوگل، لایپزیگ ۱۸۴۵، چاپ افست بیروت ۱۹۷۸.
(۱۳) حسین بن محمد دامغانی، الوجوه و النظائر فی القرآن، چاپ اکبر بهروز، تبریز ۱۳۶۶ش.
(۱۴) علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۵) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
(۱۶) محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۱۷) وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸.
(۱۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۱۹) طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن.
(۲۰) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۱) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۲۲) محمدبن محمد غزالی، کیمیای سعادت، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۴ش.
(۲۳) محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۴) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۵) کلینی، الکافی.
(۲۶) صادق گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۷۸ ش.
(۲۷) علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
(۲۸) مجلسی، بحار الانوار.
(۲۹) احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، مشهد ۱۳۶۶ش.
(۳۰) محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
(۳۱) یحیی بن عدی، تهذیب الاخلاق، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۶۵ش.

۱. ↑ احمدبن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ذیل بقره: ۱۰۹، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
۲. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۱۰۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
۳. ↑ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ذیل واژه «حسد»، ج ۴، چاپ عبدالکریم عزباوی، قاهره.
۴. ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «حسد».
۵. ↑ محمدبن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه «حسد»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۶. ↑ رسائل الشهید الثانی (ق) ص۳۰۴.    
۷. ↑ جواهر الکلام ج۴۱، ص۵۲.    
۸. ↑ ارسطو، اخلاق نیکوماخوس، ج۱، ص۷۱، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران ۱۳۷۸ش.
۹. ↑ علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، ج۱، ص۹۲، چاپ گوستاو فلوگل، لایپزیگ ۱۸۴۵، چاپ افست بیروت ۱۹۷۸.
۱۰. ↑ یحیی بن عدی، تهذیب الاخلاق، ج۱، ص۱۹، با مقدمه و تصحیح و ترجمه و تعلیق محمد دامادی، تهران ۱۳۶۵ش.
۱۱. ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حسد»، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
۱۲. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۴، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۳. ↑ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۵، ص۳۳۴، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۴. ↑ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۰۴ـ۲۰۵، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۱۵. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۶. ↑ خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۱۰۶-۱۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۷. ↑ خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۴۲۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۸. ↑ خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۱۰۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۰۹.    
۲۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۵۴.    
۲۱. ↑ فتح/سوره۴۸، آیه۱۵.    
۲۲. ↑ فلق/سوره۱۱۳، آیه۵.    
۲۳. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۰۹ سوره بقره، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
۲۴. ↑ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۱۰۹ سوره بقره، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۲۵. ↑ ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن.
۲۶. ↑ ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
۲۷. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
۲۸. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵۴ سوره نساء، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
۲۹. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۳۰. ↑ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل بقره: ۱۰۹، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳۱. ↑ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۳۲ سوره نساء، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳۲. ↑ وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ذیل آیه ۳۲ سوره نساء، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸.
۳۳. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۱۰۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
۳۴. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۸.    
۳۵. ↑ حسین بن محمد دامغانی، الوجوه و النظائر فی القرآن، ج۱، ص۱۶۶، چاپ اکبر بهروز، تبریز ۱۳۶۶ش.
۳۶. ↑ حبیش بن ابراهیم تفلیسی، وجوه قرآن، ج۱، ص۴۸، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۵۹ش.
۳۷. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۲۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۳۸. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ذیل بقره: ۱۰۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ ـ ۱۳۷۶ش.
۳۹. ↑ وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۶۵-۳۶۸.    
۴۰. ↑ وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۳۹.    
۴۱. ↑ وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۶۶.    
۴۲. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۱.
۴۳. ↑ ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۴۰۸، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
۴۴. ↑ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۴، ص۲۷۶، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، (قاهره)، چاپ افست (بیروت).
۴۵. ↑ وسائل الشیعة ج۱۵، ص۳۶۵.    
۴۶. ↑ علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ج۱، ص۲۶۶، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
۴۷. ↑ کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۰۸.
۴۸. ↑ علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ج۱، ص۲۶۱، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
۴۹. ↑ رسائل الشهید الثانی (ق) ص۳۱۰.    
۵۰. ↑ رسائل الشهید الثانی (ق) ص۳۱۲.    
۵۱. ↑ خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۱۱۰-۱۰۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۵۲. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۲ـ۲۰۳، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۵۳. ↑ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۰۲ـ ۲۰۳، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۵۴. ↑ علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ج۱، ص۲۶۲، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶، چاپ افست بیروت.
۵۵. ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حسد»، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
۵۶. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۰.
۵۷. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۵۸. ↑ محمدبن محمد غزالی، کیمیای سعادت، ج۱، ص۱۲۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۴ش.
۵۹. ↑ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۳۲ سوره نساء، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۶۰. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۴ـ۲۰۶، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۶۱. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۴۰.
۶۲. ↑ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۰۵ـ۲۰۸، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۶۳. ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، ج۱، ص۱۰۷، (تهران) ۱۳۷۳ش.
۶۴. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۲۰۸ـ ۲۱۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۶۵. ↑ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۵، ص۳۴۲ـ ۳۴۸، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۶. ↑ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۱۵، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۶۷. ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۳۴۴، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر۲، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، سفر۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۶۸. ↑ صادق گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ج۴، ص۲۱۳، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۷۸ ش.
۶۹. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۳.
۷۰. ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیة، ج۱، ص۴۳۹ـ۴۴۰، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر۲، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، سفر۴، ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
۷۱. ↑ علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۱، ص۲۰۶، تهران ۱۳۶۳ش.
۷۲. ↑ علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج۲، ص۶۹۶، تهران ۱۳۶۳ش.
۷۳. ↑ احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، ج۱، ص۲۴۱، مشهد ۱۳۶۶ش.
۷۴. ↑ احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، ج۱، ص۲۴۱، مشهد ۱۳۶۶ش.
۷۵. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۳.
۷۶. ↑ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵ سوره فلق.
۷۷. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۵ سوره فلق.
۷۸. ↑ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه ۵ سوره فلق، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۷۹. ↑ الدروس الشرعیة ج۲، ص۱۲۶.    
۸۰. ↑ مفاتیح الشرائع ج۲، ص۲۵.
۸۱. ↑ الدرر النجفیة ج۳، ص۱۴۹-۱۵۰.
۸۲. ↑ جواهر الکلام ج۴۱، ص۵۲-۵۳.    
۸۳. ↑ مستمسک العروة ج۵، ص۶۱۷.    
۸۴. ↑ مسالک الافهام ج۱۴، ص۱۸۴.    


• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسد»، شماره۶۱۱۹.    
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۲۹۹-۳۰۰.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : احساسات | اخلاق اسلامی | حسد | دیدگاه های اخلاقی امام خمینی | رذایل اخلاقی | هیجان
جعبه ابزار