• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسان بن مفرج طایی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حَسّان‌ بن مُفَرَّج بن دَغفَل‌ بن جرّاح طایی، از خاندان جراحیان (آل جرّاح) و از امرای قبیله طیّ در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است.



فعالیتهای سیاسی و نظامی حسّان از دوران المعزّلدیناللّه تا دوران مستنصرباللّه ، چهارمین تا هشتمین خلیفه فاطمی ، ادامه داشت.

۱.۱ - مناسبات دوستانه با فاطمیان

وی در ۳۶۳ همراه بسیاری از افراد قبیله طیّ به قرمطیان ــ که به رهبری حسن اعصم درصدد تصرف مصر بودندــ پیوست، اما المعزلدیناللّه با صد هزار دینار رشوه ، او را به جدایی از قرمطیان برانگیخت، که این امر به پیروزی سپاه فاطمی انجامید.
[۱] ثابت‌ بن سنان، تاریخ اخبار القرامطة، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
[۲] ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۵ـ۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.

مقریزی در چندین گزارش، از همکاری نزدیک حسّان با دولت فاطمی، در سالهای ۳۶۶ تا ۳۶۸ در روزگار خلافت العزیز یاد کرده است.
[۳] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۴] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۲۴۶،، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.

به گفته ابن‌میسّر،
[۵] ابن‌مُیسَّر، المنتقی من اخبار مصر، ج۱، ص۱۷۰، انتقاه تقی‌الدین احمد بن علی مقریزی، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۹۸۱.
حسّان در ۳۸۱ به دستور العزیز با مَنْجوتکین، از سرداران نظامی، همراه شد. مناسبات دوستانه وی با فاطمیان در دوران الحاکم بامراللّه نیز چندی تداوم یافت.
[۶] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۶۵، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
[۷] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۸۸، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.


۱.۲ - خصمانه شدن مناسبات

اما با پناهنده شدن ابوالقاسم مغربی، وزیر مغضوب و فراری الحاکم، به آل‌جرّاح و تحریکات وی برضد الحاکم، این مناسبات خصمانه شد،
[۸] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۷۴.
چنان‌که حسّان و پدرش در حلب به آشوب و تاراج پرداختند و خلیفه فاطمی سپاهی به جنگ آنان فرستاد، اما شکست خورد و حسّان و پدرش شهر رمله را تصرف کردند.
[۱۰] ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۵، ص۲۲۴۰، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۱] ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۷۲ـ ۷۳.
[۱۲] ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۹، در مسکویه.

الحاکم سپاه دیگری به مقابله حسّان فرستاد و او نیز، به توصیه ابوالقاسم مغربی، در ۴۰۱ یا ۴۰۲ الحاکم را خلع کرد و ابوالفتوح حسن‌ بن جعفر علوی، امیر مکه ، را به رمله برد، به او لقب الراشد لدین‌اللّه داد و با او بیعت کرد.
[۱۳] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
[۱۵] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۸۷، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.

الحاکم که موقعیت خود را متزلزل می‌دید، از یک سو با ارسال نامه و هدایای فراوان، از حسّان و خاندانش دلجویی کرد و از سوی دیگر، با واگذاری حکومت حرمین به یکی از اقوام ابوالفتوح، سبب شد تا نه تنها ابوالفتوح به مکه بازگردد، بلکه حسّان نیز بار دیگر اطاعت از الحاکم را بپذیرد.
[۱۶] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
[۱۷] ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۲، در مسکویه.
[۱۸] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۱۲۳.    


۱.۳ - ضعیف شدن قدرت حسان

به رغم اطاعت‌پذیری حسّان، قراین حاکی از آن است که الحاکم سیاست خود را نسبت به آل‌جرّاح تغییر داد و درصدد مهار قدرت آنان برآمد، زیرا گفته‌اند که پدر حسّان با نیرنگ الحاکم مسموم شد و درگذشت و از آن پس، به‌رغم الطافِ ظاهری الحاکم به حسّان، قدرت حسّان رو به ضعف نهاد.
[۱۹] ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۸۳، در مسکویه.
[۲۱] ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۷۳.

با این همه، وی همچنان صاحب‌نفوذ بود و فاطمیان به یاری او و نیروهای نظامی‌اش نیاز داشتند.
[۲۲] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۲۵، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
[۲۳] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۵۰، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.

در دوران الظاهر، استیلای فاطمیان بر شام ضعیف شد، که علت آن اتحاد حسّان و صالح‌ بن مرداس کلابی و سنان‌ بن عُلَّیان (علبان/ علوان) کلبی در ۴۱۵ ( سال ۴۱۴) بود. بنابراین اتحاد، دمشق به سنان، حلب به صالح و فلسطین به حسّان رسید.
[۲۵] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۴۷، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۲۶] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۵۵، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۲۷] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۹۰، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.


۱.۴ - سبب طغبان دوباره

سبب طغیان دوباره حسّان را رد درخواست او، مبنی بر انضمام وادی‌القری به اقطاعات وی، از سوی دربار فاطمی و دسیسه الظاهر برای قتل حسّان و خصومت میان حسّان و اُنوشتِکین دِزْبِری (از فرماندهان نظامی فاطمی) ذکر کرده‌اند.
[۲۸] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۲۹] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۴۸، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۳۰] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۹۱، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
[۳۱] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۴۳، ج چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۳۲] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۵۰، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.

این دوران پرتشنج، که تا۴۲۱ -۴۲۰
[۳۳] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۴۲۳، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
[۳۴] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۸۰، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
طول کشید، با قتل و غارت فراوان نیروهای حسّان در منطقه شام و نبردهای مکرر وی و متحدانش با سپاهیان فاطمی، به فرماندهی انوشتکین، همراه بود که به شکست نیروهای متحد و پناهنده شدن حسّان به امپراتورروم انجامید.
[۳۵] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۴۷ـ۵۲، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۳۶] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۳۷] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۶۸، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۳۸] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۷۶، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۳۹] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۸۳ـ۸۴، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۴۰] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۸۹، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۴۱] یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۴۲۳، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.

در ۴۳۳
[۴۲] ابن‌ابی‌الهیجاء، تاریخ ابن‌أبی‌الهیجاء، ج۱، ص۹۸، چاپ صبحی عبدالمنعم محمد، فیوم، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(سال ۴۳۴)، در دوره خلافت المستنصر ، حسّان و معزالدوله پسر صالح‌ بن مرداس متحد شدند و به دمشق حمله کردند. سپاهیان دمشق ابتدا تسلیم نشدند و از دربار فاطمی یاری خواستند، اما کسی به آنان کمک نکرد.
با شیوع مرگ و میر میان ساکنان قلعه شهر، آنان به ناچار امان خواستند و تسلیم شدند. از این پس، دیگر نامی از حسّان در منابع نیامده است و از سرنوشت او اطلاعی در دست نیست.


شاخص‌ترین ویژگی حسّان، بی‌ثباتی در جهت‌گیریهای سیاسی و حکومتی بود که وی را فردی غیرقابل‌اعتماد کرده بود و‌گاه متحدانش نیز از نیرنگ وی در امان نمی‌ماندند.
[۴۴] ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۸۲، در مسکویه.
[۴۵] ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۵ـ۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
مناسبات او با فاطمیان بسیار پرفراز و نشیب بود و به ‌رغم اظهار اطاعت ظاهری از خلفای فاطمی، بار‌ها با آنان جنگید و از هر فرصتی برای باج‌خواهی و ضربه‌زدن به آنان بهره برد.
[۴۶] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۴۹ـ۵۲، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۴۷] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۵۸ـ ۵۹، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۴۸] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۶۴، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۴۹] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۶۸، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.

این موضوع، برای خلافت فاطمی چنان معضلی شده بود که بنابه نقلی، کُتامیه (از خاندانهای مهم بربر برای جلب‌اعتماد خلیفه و تأمین خواستهای فاطمیان، متعهد شدند حسّان را به‌شدت سرکوب کنند.
[۵۰] محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
[۵۱] احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۵۵، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.

گفته شده است که حسّان ممدوح تِهامی شاعر بود و این شاعر جان خود را بر سر ماجراجوییهای حسّان‌از دست داد.
[۵۲] ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۳۸۱.



(۱) ابن‌ابی‌الهیجاء، تاریخ ابن‌أبی‌الهیجاء، چاپ صبحی عبدالمنعم محمد، فیوم، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۲) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون.
(۴) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۵) ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۶) ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۷) ابن‌مُیسَّر، المنتقی من اخبار مصر، انتقاه تقی‌الدین احمد بن علی مقریزی، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۹۸۱.
(۸) ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، در مسکویه.
(۹) یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
(۱۰) ثابت‌ بن سنان، تاریخ اخبار القرامطة، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
(۱۱) محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
(۱۲) احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.


۱. ثابت‌ بن سنان، تاریخ اخبار القرامطة، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
۲. ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۵ـ۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۴. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۲۴۶،، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۵. ابن‌مُیسَّر، المنتقی من اخبار مصر، ج۱، ص۱۷۰، انتقاه تقی‌الدین احمد بن علی مقریزی، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره ۱۹۸۱.
۶. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۶۵، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۷. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۸۸، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۸. ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۲، ص۱۷۴.
۹. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۱۲۲.    
۱۰. ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۵، ص۲۲۴۰، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۱۱. ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۷۲ـ ۷۳.
۱۲. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۷۶ـ۲۷۹، در مسکویه.
۱۳. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۱۴. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۱۲۳.    
۱۵. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۸۷، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۱۶. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۲۹۲، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۱۷. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۸۱ـ۲۸۲، در مسکویه.
۱۸. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۱۲۳.    
۱۹. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۸۳، در مسکویه.
۲۰. اابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۱۲۳.    
۲۱. ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۷۳.
۲۲. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۲۵، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۲۳. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۵۰، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۲۴. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۲۳۰.    
۲۵. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۴۷، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۲۶. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۵۵، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۲۷. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۹۰، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۲۸. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۲۹. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۴۸، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۳۰. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۳۹۱، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۳۱. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۴۳، ج چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۳۲. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۵۰، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۳۳. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۴۲۳، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۳۴. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۸۰، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۳۵. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۴۷ـ۵۲، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۳۶. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۵۵ـ۵۷، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۳۷. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۶۸، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۳۸. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۷۶، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۳۹. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۸۳ـ۸۴، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۴۰. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۸۹، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۴۱. یحیی‌ بن سعید انطاکی، تاریخ الانطاکی، ج۱، ص۴۲۳، المعروف بصلة تاریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۹۹۰.
۴۲. ابن‌ابی‌الهیجاء، تاریخ ابن‌أبی‌الهیجاء، ج۱، ص۹۸، چاپ صبحی عبدالمنعم محمد، فیوم، مصر ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۴۳. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۵۰۱۵۰۲.    
۴۴. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ج۱، ص۲۸۲، در مسکویه.
۴۵. ابن‌قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۵ـ۷، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۴۶. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۴۹ـ۵۲، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۴۷. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۵۸ـ ۵۹، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۴۸. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۶۴، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۴۹. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۶۸، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۵۰. محمد بن عبیداللّه مُسَبِّحی، الجزء الاربعون من اخبار مصر، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
۵۱. احمد بن علی مقریزی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۲، ص۱۵۵، چاپ جمال‌الدین شیال، ج۲، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۵۲. ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۳۸۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسان بن مفرج طایی»، شماره۶۱۱۳.    


رده‌های این صفحه : تراجم




جعبه ابزار