حزب در آفریقای مسلمان غیرعرب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این نوشتا حزب در افریقای
مسلمان غیرعرب مورد بررسی قرار می گیرد.
اوضاع سیاسی و احزاب در افریقا متأثر از توسعه نیافتگی افریقا و سلطه
استعمار در این سرزمین است. این توسعه نیافتگی باعث شده است که در افریقا، باوجود روحیه ضداستعماری، گروههای سیاسی نتوانند به‌طور سازمان‌یافته به طرح
خواستهای خود بپردازند
فعالیت احزاب در افریقا بیشتر در قالب گروههای قبیله‌ای، خویشاوندی، انجمنهای صوفی‌گری‌وآموزشی و گروههای اصلاح‌طلب و نوگرا سازماندهی شد.
در افریقای پس از
استقلال ، جنبشهای ملی‌گرایانه، که بیشتر مشروعیت خود را در نتیجه مبارزه با استعمار به دست آورده بودند، قدرت را در دست گرفتند. اما بلافاصله دولتهای تک‌حزبی و حکومتهای نظامی بر کشورهای افریقایی مسلط شدند. بیشتر رهبران در افریقا معتقد بودند که باید برای تحقق
وحدت ملی، فعالیتهای چندحزبی در کشور محدود شود زیرا
دموکراسی چندحزبی در افریقا هیچ پیشینه‌ای ندارد و حکومتهای مستقل، جوامع چند پاره نژادی را به
ارث برده‌اند و حتی تعدادی از آنها جدایی‌خواه‌اند. از سوی دیگر، پیروی از نهادهایی که موجد نابرابری و مبارزه طبقاتی در جامعه می‌شوند و اِعمال روشِ آنها در افریقا، که عمدتآ فاقد این شکافهای اجتماعی است، امری بیهوده است. از نظر آنان نهادهای سیاسی افریقا باید تبلور سنّتهای افریقا باشند؛ ازاین‌رو، بیشتر دولتهای افریقایی با این توجیهات، فرایند تمرکزگرایی
قدرت را در پیش گرفتند.
تا اواخر دهه ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰، نظامهای تک‌حزبی و حکومتهای نظامی همچنان الگوی مسلط در افریقا بودند. از دهه ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰ دولتمردان در سراسر قاره افریقا اصلاحات سیاسی کردند. ابتدا تظاهرات پراکنده‌ای در نواحی گوناگون رخ داد که هدف اولیه آن، ساماندهی اوضاع اقتصادی بود، اما در مراحل بعد، اصلاحات فراگیر سیاسی در نظر گرفته شد. سرانجام، نخبگان حاکم به فشارهای سیاسی تن دادند، به گونه‌ای که تا ۱۳۷۸ش/ ۱۹۹۹ تعداد کشورهای دارای نظام چندحزبی، از نُه کشور به ۴۵ کشور افزایش یافت و در دهه ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰، بیش از ۱۴۰ انتخابات چندحزبی برگزار شد.
پس از فروپاشی فدراسیون مالی، کشور مالی کنونی شکل گرفت و در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ به استقلال رسید و مودیبو کیتا به ریاست جمهوری برگزیده شد. همایش فوق‌العاده اتحاد سودان ـ مجمع دموکراتیک افریقا، با مرام سوسیالیستی، به رهبری وی برگزار شد و پیروی از الگوی توسعه سوسیالیستی تا ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ ادامه یافت.
از ۱۳۴۷ تا ۱۳۷۰ش/ ۱۹۶۸ـ۱۹۹۱ موسی ترائوره رئیس‌جمهوری بود. او حزب اتحاد دموکراتیک خلق مالی را تأسیس نمود تا به
خواستهای مردم از طریق این حزب پاسخ گوید و از فشار افکار عمومی بر دولت بکاهد.
در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱ نیز اتحادیه انجمن اسلامی برای اتحاد و پیشرفت مالی تأسیس شد که بخشی از هدف آن مبارزه با گسترش جریانهای اسلامی
تندرو در آن کشور بود.
در ۱۳۶۹ش/ ۱۹۹۰، به منظور تقویت روند مردم‌سالاری، دو نهاد دموکراتیک در مالی تأسیس شد: کنگره ملی ابتکار دموکراتیک و ائتلاف برای دموکراسی در حزب مالی ـ پان‌افریکن برای آزادی، همبستگی و
عدالت (آدما). تأسیس برخی تشکلهای دیگر نیز در تحولات کشور بسیار مؤثر بود. این تشکلها خواستار برقراری تکثرگرایی حزبی و دموکراسی در کشور شدند. از اوایل دهه ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۰، زمینه‌گذار از نظام تک‌حزبی به نظام دموکراتیک فراهم شد. سرانجام، با تصویب
قانون اساسی جدید در ۲۳ فروردین ۱۳۷۱/ ۱۲ آوریل ۱۹۹۲، نظام چندحزبی در کشور به‌رسمیت شناخته شد و حدود هفتاد
حزب در کشور تأسیس گردید. البته از میان این احزاب، حدود پانزده حزب فعال‌اند و حزب آدما از ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۱ش/ ۱۹۹۲ـ ۲۰۰۲ بیشتر کرسیهای مجلس و شهرداریها و نیز دولت را در اختیار داشت.
در تانزانیا، در ۱۳۴۳ش/ ۱۹۶۴، حزب افرو ـ شیرازی، به رهبری شیخ‌عبید امانی گرومه، به قدرت رسید. در ۱۳۴۴ش/ ۱۹۶۵، براساس قانون اساسی جدید، نظام سیاسی تک‌حزبی به اجرا درآمد، ولی در عمل تا ۱۳۵۶ش/ ۱۹۷۷ فضای سیاسی کشور تحت سیطره دو حزب ملی‌گرا، اتحادیه ملی افریقایی تانگانیکا و افرو ـ شیرازی، بود.
در ۱۳۵۶ش/ ۱۹۷۷، با ادغام اتحادیه ملی افریقایی تانگانیکا و حزب افرو ـ شیرازی، حزب انقلابی خلق تشکیل شد و مجمع ملی تانزانیا قانون اساسی دائمی را تصویب کرد که ضامن سلطه حزب انقلابی خلق در نظام حکومتی بود. در ۱۳۶۳ش/ ۱۹۸۴ مجمع ملی در قانون اساسی تغییراتی داد که براساس آن، اختیارات رئیس‌جمهوری محدود و بر اختیارات مجمع ملی افزوده شد.
در ۱۳۷۱ش/ ۱۹۹۲ قانون اساسی جمهوری متحد تانزانیا و زنگبار، به منظور ایجاد نظام سیاسی چندحزبی، اصلاح شد و در همان سال چند سازمان سیاسی رسماً به ثبت رسید.
در نیجریه احزاب با اینکه پیشینه طولانی‌تری دارند، هیچگاه پایدار نبوده‌اند و فعالیت آنها با تغییر حکومتها و بروز کودتاها یا اختلافات داخلی به پایان رسیده است. حزب ملی دموکراتیک نیجریه، نخستین و قوی‌ترین حزب ملی‌گرای این کشور بود که هربرت مکاوولی آن را، با هدف استقلال‌طلبی و حفظ منافع ملی در دوران استعمار بریتانیا، تأسیس نمود. در ۱۳۳۰ش/۱۹۵۱ حزب گروه عمل، به رهبری اوبافمی آوولوو، با گرایشهای سوسیالیستی، تأسیس شد. اصول و
خواستهای این حزب، گسترش آزادیهای عمومی، رفاه مردم، تشکیل دولتی قدرتمند، و برپایی حاکمیت فدرالیسم به منظور حفظ وحدت کشور بود. گروه عمل به صورت مؤثرترین حزب سیاسی سازمان‌یافته درآمد. در همان سال حزب کنگره مردم شمال (ان پی سی) به رهبری ساردونا سوکوتو و سراحمدو بلو به وجود آمد. هدف حزب، تشکیل دولت نیجریه‌ای و اعطای اختیارات و آزادیهای قانونی برای توسعه و پیشرفت منطقه شمال بود.
اتحادیه عناصر ترقی‌خواه شمال (نپو) در شمال نیجریه در ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۶ نیز برای توسعه و تحکیم هویت اسلامی در جامعه کوشید.
مسیحیان این اقدام را تهدیدی جدّی تلقی کردند
از ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۶ نظامیان قدرت را در دست گرفتند. حزب ملی نیجریه به سرپرستی شهو شگاری و بر مبنای اندیشه‌های اسلامی تأسیس شد، پس از آن حکومت نظامیان بر کشور ادامه یافت تا اینکه در انتخابات ۱۳۷۸ش/ ۱۹۹۹ اوباسانجو به ریاست جمهوری رسید و دموکراسی چندحزبی در کشور حاکم شد.
در ۱۳۲۵ش/ ۱۹۴۶ در نیجر، حزب ترقی‌خواه نیجرـ مجمع دموکراتیک افریقایی تأسیس شد، که نخبگان را در کانون توجه و کارگران را در حاشیه قرار می‌داد. در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶ دو حزب دیگر، به نامهای بلوک عمل نیجری و اتحادیه دموکراتیک نیجر، تأسیس شد.
اتحادیه دموکراتیک نیجر بعدها به حزب سوابا (آزادی) تغییر نام داد.
از این حزب عمدتاً اقوام هوسا پشتیبانی می‌کردند و پس از استقلال، رئیس‌جمهور، هامانی دیوری، آن را غیرقانونی اعلام کرد.
در ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴ انجمن اسلامی نیجر، با هدف ایجاد
وحدت در میان قبایل نیجری با سلیقه‌های متفاوت سیاسی، تأسیس گردید.
تکثر احزاب در نیجر تا زمان استقلال وجود داشت، ولی بلافاصله به نظام تک‌حزبی و نظامیگری تا ۱۳۷۱ش/ ۱۹۹۲ بدل شد. نخستین انتخابات با تعدد احزاب در ۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۳ برگزار گردید.
در سنگال، حزب سوسیالیست سنگال در ۱۳۱۴ش/ ۱۹۳۵ و حزب
سوسیالیست فرانسه در ۱۳۲۴ش/ ۱۹۴۵ تأسیس شد، که به بیرون راندن
استعمار از کشور انجامید.
پس از استقلال سنگال در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ و به ریاست جمهوری رسیدن لئوپولد سدار سنگور در ۱۴ شهریور/ ۵ سپتامبر همان
سال، اتحادیه عناصر پیشرو تا
اسفند ۱۳۵۲/مارس ۱۹۷۴ حزب حاکم در کشور بود. پس از آن، سدار سنگور کوشید چهره‌ای دموکراتیک به حکومت بدهد؛ ازاین‌رو، در مرداد ۱۳۵۳/ اوت ۱۹۷۴ حزب دموکراتیک سنگال، و در
مرداد ۱۳۵۵/ اوت ۱۹۷۶ دو حزب اتحادیه سوسیالیست دموکراتیک و جامعه ملی دموکراتیک، هر دو با مشی لیبرالی و دموکراتیک، تأسیس شد.
در گینه، حزب‌دموکراتیک گینه در ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۷تشکیل شد. حزب با اتخاذ خط مشی سوسیالیستی و استقلال‌طلبانه، برای خودمختاری کشور تلاش نمود. در ۷ مهر ۱۳۳۵/ ۲۸ سپتامبر ۱۹۵۶ گینه به استقلال رسید. از ۱۳۳۷ تا ۱۳۶۳ش/ ۱۹۵۸ـ۱۹۸۴، احمد سکوتوره تمام امور کشور را در اختیار داشت و هیچ‌گونه تحرک حزبی وجود نداشت. اما پس از
مرگ وی، در ۱۳۶۳ش/ ۱۹۸۴ در قانون اساسی کشور نظام دو حزبی پیش‌بینی شد و از ۱۳۷۱ش/۱۹۹۲ رسمآ نظام چندحزبی پذیرفته شد.
در ساحل عاج در ۱۳۲۳ش/۱۹۴۴ اتحادیه کشاورزی تشکیل شد و در ۱۳۲۵ـ۱۳۲۶ش/ ۱۹۴۶ـ۱۹۴۷، پس از تشکیل مجلس، نخستین تشکیلات سیاسی در کشور به وجودآمد و اتحادیه کشاورزی به حزب دموکراتیک ساحل عاج تغییرنام داد و بویگنی، از مبارزان و استقلال‌طلبان، رهبری آن را برعهده گرفت.
پس از استقلال کشور در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰، بویگنی به ریاست‌جمهوری رسید و نظام تک‌حزبی بر کشور حاکم شد.
اما از اواسط دهه ۱۳۶۰ش/ ۱۹۸۰ اوضاع اقتصادی ساحل عاج رو به وخامت گذاشت و مردم شروع به اعتراض و اعتصاب کردند و خواستار ایجاد نظام چندحزبی شدند.
بویگنی تا زمان مرگش در ۱۳۷۲ش/۱۹۹۳ رئیس‌جمهوری بود. پس از آن، ناآرامیهای سیاسی بر کشور حکمفرما شد، تا اینکه در ۱۳۸۲ش/ ۲۰۰۳ حکومت آشتی ملی شکل گرفت و ناآرامیها تا حدودی کاهش یافت.
در غنا نخست اتحادیه‌های تجاری
قدرت گرفت و سپس حزب کنگره
مردم غنا تأسیس شد
در ۱۳۱۱ش/۱۹۳۲ به کوشش
مسلمانان، انجمن مسلمانان ساحل طلا تأسیس شد، که برای بیداری مسلمانان تلاش می‌کرد. در ۱۳۳۳ش/ ۱۹۵۴ مسلمانان، حزب انجمن مسلمانان را تأسیس کردند که برای پیشبرد امور مسلمانان می‌کوشید.
در دهه ۱۳۴۰ش/ ۱۹۶۰ قدرت در دست دولت متمرکز شده بود
تا اینکه، پس از اجرای چندین مرحله برنامه تعدیل ساختاری، با پیروزی راولینگ در انتخابات ۱۳۷۱ش/۱۹۹۲،
دموکراسی بر کشور حاکم شد.
توگو در ۷ فروردین ۱۳۳۹/ ۲۷ مارس ۱۹۶۰ به استقلال رسید. در این سال، انجمن جوانان مسلمان توگو تشکیل شد.
در شهریور ۱۳۴۲/ سپتامبر ۱۹۶۳، اتحادیه مسلمانان توگو به وجود آمد که هدف اصلی آن مقابله با بدعت و صوفی‌گرایی و تقویت
وحدت میان مسلمانان توگو و دیگر مسلمانان بود. در دی ۱۳۴۵/ ژانویه ۱۹۶۷ ژنرال ایادما به قدرت رسید و در ۲۲اردیبهشت ۱۳۴۶/ ۱۲ مه ۱۹۶۷ فعالیت تمامی احزاب در توگو ممنوع شد. وی در ۱۳۴۸ش/ ۱۹۶۹ حزب تجمع ملت توگو را، به منظور اتحاد و تقویت وحدت ملی توگو، تشکیل داد که تنها حزب حاکم بر کشور شد.
(۱) سیروس احمدی نوحدانی، فرهنگ و تمدن کشور مالی، مشهد ۱۳۸۴ش.
(۲) حسین الهی، تاریخ آفریقا، (تهران) ۱۳۶۸ش.
(۳) حسین طالشی صالحانی، نیجریه، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۸۲ش.
(۴) ماریان کورنون، تاریخ معاصر آفریقا از جنگ دوم جهانی تا امروز، ترجمه ابراهیم صدقیانی، تهران ۱۳۶۵ش.
(۵) ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ش.
(۶) محمود مسائلی، جمهوری گینه، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۴ش.
(۷) ایمنیوئل موریس والرستاین، استقلال آفریقا، ترجمه علی‌اصغر بهرام‌بیگی، تهران ۱۳۴۵ش.
(۸) Ladipo Adamolekun, Politics and administration in Nigeria, Ibadan ۱۹۸۶.
(۹) Africa South of the Sahara ۱۹۹۳, ۲۲nd ed, London: Europa Publications, ۱۹۹۲, sv "Tanzania: recent history" (by John Lonsdale).
(۱۰) Africana: the encyclopedia of the African and African American experience, ed Kwame Anthony Appiah and Henry Louis Gates, (New York (: Basic Civitas Books, ۱۹۹۹, svv "Decolonization in Africa" (by Frederick Cooper) , "Islamic fundamentalism" (by Abdullahi Ahmed An-Na'im) , "Niger" (by Elizabeth Heath).
(۱۱) Max Assimeng, Religion and social change in West Africa: an introduction to the sociology of religion, Accra ۱۹۸۹.
(۱۲) Abdin Chande, "Radicalism and reform in East Africa", in The History of Islam in Africa, ed Nehemia Levtzion & Randall L Pouwels, Athens, Ohio: Ohio University Press, ۲۰۰۰.
(۱۳) Majhemout Diop, "Tropical and equatorial Africa under French, Portuguese and Spanish domination: ۱۹۳۵-۴۵", in General history of Africa, vol۸, ed Ali A Mazrui, California: Heinemann, Paris: Unesco, ۱۹۹۳.
(۱۴) The Europa world yearbook ۲۰۰۳, London: Europa Publications, ۲۰۰۳.
(۱۵) Jeff Haynes, Religion and politics in Africa, Nairobi ۱۹۹۶.
(۱۶) The History of Islam in Africa, ed Nehemia Levtzion & Randall L Pouwels, Athens, Ohio: Ohio University Press, ۲۰۰۰.
(۱۷) Lansine Kaba, "Islam in West Africa: radicalism and the new ethic of disagreement, ۱۹۶۰-۱۹۹۰", in ibid.
(۱۸) Lidwien Kapteijns, "Ethiopia and the Horn of Africa", in ibid.
(۱۹) Ira M Lapidus, A history of Islamic societies, Cambridge ۱۹۹۱.
(۲۰) Abdulaziz Y Lodhi and David Westerlund, "Tanzania", in Islam outside the Arab world, ed David Westerlund and Ingvar Svanberg, Richmond: Curzon, ۱۹۹۹.
(۲۱) Political handbook of the world: ۱۹۹۸, ed Arthur SBanks and Thomas CMuller, New York: CSA Pubs ۱۹۹۸.
(۲۲) Politics and society in contemporary Africa,) by) Naomi Chazan etal, Boulder, Colo: Lynne Rienner Publishers, ۱۹۹۹.
(۲۳) Jean Suret-Canale and Albert Adu Boahen, "West Africa: ۱۹۴۵-۶۰", in General history of Africa, ibid.
(۲۴) Alex Thomson, An introduction to African politics, London ۲۰۰۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حزب در آفریقای مسلمان غیرعرب»، شماره۶۰۷۰.
