حزب جمهوری اسلامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حزب جمهوری اسلامی، اولین و مهم‌ترین
حزب در
جمهوری اسلامی ایران می باشد.
پس از پیروزی
انقلاب اسلامی ضرورت ایجاد تشکیلات و به وجود آوردن نوعی انسجام و هماهنگی درونی میان نیروهای سیاسی و مبارز مذهبی، از اموری بود که بعد از
شهریور ۱۳۲۰ و خصوصآ بعد از کودتای ۲۸ مرداد، ذهن بعضی‌از فعالان سیاسی متدین را به‌خود مشغول‌کرده‌بود.
این اندیشه در میان تنی چند از روحانیان که از ۱۳۴۱ش با نهضت
امام خمینی همفکر و همراه بودند، از ۱۳۵۶ش، که اوضاع سیاسی ایران به سرعت در حال تحول بود، قوّت گرفت. با دستگیری و تبعید بعضی از افراد مؤثر در این امر، از قبیل
آیت الله العظمی خامنه‌ای و با تشدید فشارها، پیگیری موضوع سازماندهی نیروهای مبارز مذهبی و ایجاد تشکیلات برای آنها، برای مدتی در حدود یک
سال متوقف شد.
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ش و پس از بازگشت و آزادی فعالان سیاسی ـ مذهبی از
تبعید و
زندان، ضرورت ایجاد تشکیلاتی منسجم در قالب یک «حزب» بیشتر احساس شد و امکان همفکری و همکاری برای چنین‌کاری نیز فراهم گشت. چنین بود که در
پاییز و
زمستان ۱۳۵۷ش، همان چهره‌های روحانی که این اندیشه را از قبل در سر داشتند و با
امام‌خمینی (ره) نیز در ارتباط بودند در کنار فعالیتهای دیگری که در ماههای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی برعهده داشتند، اندیشه تأسیس
حزب را نیز دنبال‌کردند و هم‌زمان با بازگشت امام خمینی از
پاریس به
تهران، در فاصله دوازدهم تا بیست و دوم بهمن ۱۳۵۷، آرزوی چند ده ساله و نتیجه همفکریهای یکی دو ساله خود را در قالب اساسنامه و مرامنامه حزبی به نام «حزب جمهوری اسلامی» به ظهور رساندند و پس از جلب موافقت امام خمینی، که به دلیل تجربه بی‌واسطه خود از عملکرد منفی و ناموفق احزاب در ایران، اصولا نظر مساعدی نسبت به تحزب نداشت، خبر تأسیس حزب جمهوری اسلامی را، به فاصله چند روز پس از فروپاشی
حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، به مردم اعلام کردند.
مؤسسان حزب
سید محمد حسینی بهشتی ، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی،
علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی،
سیدعلی خامنه‌ای و محمدجواد باهنر بودند که هم
زمان با تأسیس حزب، در
شورای انقلاب نیز عضویت داشتند. اعلامیه تأسیس حزب را سیدعلی خامنه‌ای نوشت و نخستین جلسه
شورای مرکزی در ۲۹ بهمن ۱۳۵۷ در محل کانون توحید در تهران تشکیل شد.
شورا سی تن عضو داشت که افزون بر مؤسسان، ۲۵ تن دیگر غالبآ شخصیتهای فعال در انقلاب، از روحانی و بازاری و دانشگاهی، بودند.
سیدمحمد بهشتی نیز به عنوان نخستین دبیرکل حزب انتخاب شد.
اساسنامه حزب که مشتمل بر ۴۴ مادّه و پنج تبصره بود، در نخستین کنگره حزب به تصویب رسید. ارکان حزب مشتمل بود بر عضو، حوزه، واحد آمادگی،
شورای بخش و شهرستان و استان، هیئت اجرایی،
شورای مرکزی،
شورای داوری،
شورای ایدئولوژی،
شورای افتا و کنگره.
شورای مرکزی مسئولیت برنامه‌ریزی حزب را برعهده داشت. وظیفه
شورای ایدئولوژی و
افتا، نظارت بر مشی حزب و بررسی و تصمیم‌گیری درباره مصوبات
شورای مرکزی بود. کنگره، تصویب و ایجاد هرگونه تغییر در اساسنامه، انتخاب اعضای
شورای مرکزی و
شورای داوری، و بررسی عملکرد حزب را برعهده داشت.
محورهای اصلی مواضع حزب درباره
جهان‌بینی، ساخت
جامعه و برنامه‌های فرهنگی ـ هنری، اداره کشور، سیاست اقتصادی و سیاست خارجی به‌طور مشروح در بیانیه‌ها و مصاحبه‌های مؤسسان و اعضای اصلی حزب تبیین شده بود. در سیاست خارجی، حزب معتقد به اصل «نه شرقی، نه غربی» و ایجاد مناسبات برادرانه با همه
مسلمانان جهان و قطع هر نوع پیوند اقتصادی که موجب سلطه قدرتهای بزرگ بر کشور شود، بود. افشای توطئه‌های قدرتهای بزرگ سلطه‌جو، به‌ویژه حکومت
امریکا، از اهداف اصلی حزب بود. همچنانکه از نظر حزب، کمک به نهضتهای آزادی‌بخش یکی از وظایف دولت اسلامی محسوب می‌شد.
مؤسسان، با تحلیل اوضاع خاص تاریخی و سیاسی‌کشور، دریافته بودند که پس از پیروزی انقلاب با قرارگرفتن بار سنگین اداره کشور بر دوش انقلابیون، آن هم براساس موازین و آرمانهای انقلاب اسلامی، وجود یک تشکیلات سیاسی فراگیر و کارآمد امری حیاتی است وگرنه انقلاب اسلامی نیز به سرنوشت
نهضت مشروطه و موارد مشابه دچار خواهد شد. آنان در بیان هدف از تأسیس
حزب به کرّات اعلام کردند که مقصودشان ورود در میدان
جنگ قدرت و بیرون کردن رقیب سیاسی از صحنه نیست بلکه غرض انتقال تفکرات صحیح دینی و تحلیلهای درست سیاسی به اعماق جامعه، تبیین
انقلاب و تشریح چگونگی ایجاد یک نظام اسلامی، استمرار بخشیدنِ
شور مبارزه در میان مردم و حفظ
وحدت آنان، آموزش دادن این مفاهیم به جوانان و تشویق آنان به انضباط حزبی و آماده ساختن آنها برای حضور در عرصه‌های مختلف مدیریت کشور است
با اعلام تأسیس حزب، سیل بی‌سابقه تقاضا برای عضویت در آن در سراسر کشور به
راه افتاد، تا بدان حد که شمار متقاضیان در کل کشور اندک زمانی از دو میلیون نفر و در
تهران از چهارصد هزار نفر افزون‌تر شد. هم‌زمان، تقاضا برای گشودن دفاتر حزب در شهرستانها نیز بالا گرفت. در دو سه سال اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مسئولان و مدیران حزب کار دشواری برعهده داشتند. آنان ناگزیر بودند از یک سو به تحکیم پایه‌های حزب و تدوین دیدگاهها و تنظیم برنامه‌های سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و توسعه کمّی حزب بپردازند و از سوی دیگر توده‌های مردم را براساس مبانی موردنظر
امام خمینی و در مسیر همکاری با حکومتِ پدید آمده از انقلاب هدایت و سازماندهی کنند. در این سالها، حزب در جهت نیل به مقاصد خود فعالیتهای گسترده‌ای کرد و به موفقیتهای مهمی نایل آمد. از جمله این موفقیتها، کمک مؤثر به برگزاری همه‌پرسی جمهوری اسلامی در دهم
فروردین ۱۳۵۸، معرفی نامزدهای واجد صلاحیت به مردم در انتخابات
مجلس خبرگان بررسی و تصویب
قانون اساسی با تأکید بر اصل یکصد و دهم آن (
ولایت فقیه، اختیارات و مسئولیتهای
ولی فقیه)، کمک به برگزاری همه‌پرسی قانون اساسی و شرکت فعال در انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس
شورای اسلامی و مقابله با ضد انقلاب و شرکت در جبهه‌های
جنگ تحمیلی بود.
حزب همچنین با توجه به وضع خاص تاریخی کشور، خدمات عمرانی در خور توجهی داشت، از جمله تأسیس کتابخانه، راه‌اندازی کارخانه، خانه‌سازی و حتی لوله‌کشی آب در روستاها و مناطق محروم.
حزب جمهوری اسلامی با همه گسترش و قدرت و موفقیتی که داشت با مشکلات و موانع فراوانی روبه‌رو بود. نفس تأسیس حزب، عملا به این معنا بود که از میان فعالان سیاسی و دست‌اندرکاران انقلاب، عده‌ای، که همان رهبران و مدیران ارشد حزب بودند، بر عده‌ای دیگر اولویت و ارجحیت یافته‌اند و این امر به خودی خود موجب نارضایی و گله‌مندی و ابراز مخالفت می‌شد. طیف متنوع مخالفان انقلاب نیز همه انتقادات و فشارها و تهدیدهای خود را به سوی حزب متوجه کرده بودند. همه کسانی که با شخص
امام خمینی و مبانی او مخالف بودند و از
ترس مردم جرأت علنی کردن این مخالفت را نداشتند حملات خود را متوجه حزب و رهبران آن کرده بودند. سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و بنی‌صدر و هواداران گوناگون او و نیز فعالان حزب خلق
مسلمان همواره حزب را با عناوینی از قبیل انحصارگرایی و قدرت‌طلبی متهم می‌ساختند. این مخالفتها از شایعه‌پراکنی علیه رهبران حزب و ترور شخصیت آنها به ترور شخص آنها کشیده شد. هاشمی رفسنجانی در
بهار ۱۳۵۸ مورد سوءقصد اعضای گروه فرقان قرار گرفت؛
سیدعلی خامنه‌ای بر اثر انفجار بمبی که توسط اعضای سازمان مجاهدین در محل سخنرانی وی کارگذاشته شده بود (۶ تیر ۱۳۶۰) از ناحیه دست به‌شدت مجروح شد. در بمب‌گذاری ۷ تیر ۱۳۶۰، سیدمحمد بهشتی و عده‌ای از اعضای
شورای مرکزی و مدیران و هواداران درجه‌اول حزب (حدود ۸۰ نفر)، در ساختمان مرکزی حزب به
شهادت رسیدند. اندکی بعد در ۸ شهریور همان سال محمدجواد باهنر همراه با محمدعلی رجائی (رئیس‌جمهور وقت) بر اثر انفجار بمب در دفتر کارشان به شهادت رسیدند. مسببان این دو انفجار هم منافقین بودند. دو نفر از اعضای
شورای مرکزی نیز در حملات تروریستی جان خود را از دست دادند.
در کنار قوّتها و توفیقات فراوان حزب، ضعفهایی نیز در فرایند فعالیتهای حزب وجود داشت و حزب با اشکالات و مشکلاتی از بیرون و درون به چالش کشیده می‌شد. از جمله ضعفها، رشد سریع کمّی حزب در سراسر کشور و غلبه این رشد بر ظرفیتهای آموزشی و مدیریتی آن بود. ضعف دیگر ناشی از اشتغال رهبران حزب به اداره امور مهم کشور بود، که وقت کافی برای حضور در حزب و سازماندهی آن نداشتند. شهادت عناصر اصلی و مسئولان بالای حزب نیز ضربه سنگینی بر این حزب تازه تأسیس بود.
پس از تشکیل دولت براساس قانون اساسی، مغایرت دیدگاههای مختلف در اداره امور کشور، به‌ویژه در مسائل و مباحث اقتصادی، به صورتی جدّی آشکار شد. این دیدگاههای متعارض اقتصادی در درون
شورای مرکزی حزب نیز به ظهور رسید؛ از جمله بحث بر سر اموری نظیر گسترش یا عدم گسترش مالکیتهای دولتی و تمرکزگرایی در اقتصاد دولتی. بعضی افراد و جریانهای سیاسی هم از بیرون حزب در ایجاد شکاف و اختلاف بی‌تأثیر نبودند.
موفقیتهای حزب در انتخابات مجلس و حضور شماری از اعضا و هواداران آن در رده‌های مختلف دولت نیز باعث تحریک حس رقابت و
حسادت در مخالفان
حزب شده بود.
سرانجام با عمیق شدن این اختلافات در درون
شورای مرکزی و اختلافاتی که در بعضی شهرها میان مسئولان حزب و سایر مقامات اجرایی پدید آمد و اخبار آن نیز به اطلاع امام خمینی رسید، سیدعلی خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس وقت) در نامه‌ای به امام خمینی، در تاریخ ۱۱
خرداد ۱۳۶۶، ضمن اشاره به موجّ ِهات و موجبات تأسیس حزب در آغاز پیروزی انقلاب و نقش حزب در تحکیم و تثبیت پایه‌های نظام و رفع توطئه‌های دشمنان، ادامه
حیات حزب را بهانه‌ای برای دو دستگی و افتراق نیروهای انقلاب دانستند و رأی
شورای مرکزی را مبنی بر تعطیل حزب و توقف کلی فعالیتهای آن به اطلاع
امام رساندند که با آن موافقت شد
حزب جمهوری اسلامی پس از تشکیل، درصدد انتشار نشریه‌ای به عنوان ترجمان رسمی خود برآمد. امتیاز روزنامه به نام سیدعلی خامنه‌ای ثبت شد و شماره نخست آن در ۹ خرداد ۱۳۵۸ منتشر گردید. میرحسین موسوی، مدیرمسئول و سردبیر آن، در سر مقاله افتتاحی، برخی اهداف روزنامه را چنین بیان کرد: دریافت صحیح رویدادها، کشف روابط منطقی میان رویدادها، استفاده از این رابطه برای نفوذ به عمق مطلب و انتشار واقعیت براساس معیارهایی در چهارچوب اعتقادی. محور مباحث روزنامه، مسائل
جهان اسلام، حمایت‌از مستضعفان جهان و توجه به نیازمندان جهان اسلام بود. از آغاز فعالیت روزنامه، در صفحه سیاسی، پانوشتهایی به صورت مسلسل چاپ شد که نخستین آن «گام به گام با انقلاب» بود که در آن گزارش حرکت انقلابی مردم درج شده است. مسئولان روزنامه سه ویژگی برای عملکرد روزنامه برشمرده‌اند: «سرعت عمل در تهیه اخبار،
صداقت در تهیه گزارشها و رعایت موضع‌گیری درست در اخبار».
پس از تعطیل حزب، روزنامه جمهوری اسلامی به‌طور مستقل و بدون تغییر در مشی خود، با سردبیری مسیح مهاجری به فعالیت ادامه داد. وی از اواسط ۱۳۵۹ش، پس از آن‌که موسوی وزیر خارجه شد، مسئولیت روزنامه را بر عهده داشت.
حزب، نشریه‌ای دانش‌آموزی به‌نام عروةالوثقی نیز منتشر می‌کرد.
(۱) امام خمینی، صحیفه نور، ج ۲۰، تهران ۱۳۶۹ش.
(۲) محمد بهشتی، راست قامتان جاودانه تاریخ اسلام، (تهران) : بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ۱۳۶۱ش.
(۳) همو، عملکرد یکساله حزب جمهوری اسلامی، تهران ۱۳۵۹ش.
(۴) عبداللّه جاسبی، تشکل فراگیر: مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری‌اسلامی، تهران ۱۳۷۷ـ۱۳۸۳ش.
(۵) حزب جمهوری اسلامی، مواضع ما، (بی‌جا، بی‌تا).
(۶) علی خامنه‌ای، «پیام دبیر کل حزب جمهوری اسلامی در ششمین سالگرد تأسیس حزب»، جمهوری اسلامی، سال ۶، ش ۱۶۶۲، ۲۹ بهمن ۱۳۶۳.
(۷) همو، چهار سال با مردم، تهیه و تنظیم: حزب جمهوری اسلامی، (تهران) ۱۳۶۴ش.
(۸) اکبر هاشمی رفسنجانی، به سوی سرنوشت: کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به اهتمام محسن هاشمی، تهران ۱۳۸۵ش.
The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed John L Esposito, New York ۱۹۹۵, sv (۹) "Islamic Republican Party' (by Eliz Sanasarian)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حزب جمهوری اسلامی»، شماره۶۰۸۱.
