حدیقة الشعراء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حدیقةالشعراء،
تذکره شاعران پارسی‌گوی
ایران و
هند در دوره
قاجار ، تألیف
احمدبن ابوالحسن شیرازی مشهور به
دیوان بیگی می باشد.
سیداحمد دیوان بیگی در ۱۲۴۱ در شیراز متولد شد. نُه ساله بود که پدرش درگذشت و جدّ مادری‌اش، آقا محمدعلی، سرپرستی وی را برعهده گرفت. دیوان‌بیگی در زادگاهش بزرگ شد. خاندان او از سادات و تاجران مشهور
شیراز بودند.
وی دو سال به تحصیل علوم پرداخت و مدتی در
یزد و شیراز به تجارت مشغول شد و به‌طور پراکنده به مطالعه
حدیث و تاریخ و شعر نیز می‌پرداخت.
وی تا پیش از حرکت به
هرات در ۱۲۷۷، کدخدای محله میدان شاه شیراز بود تا این‌که با حسام‌السلطنه سلطان مراد میرزا، از شاهزادگان و رجال قاجار، هم سفر شد و از شیراز به
خراسان رفت. دیوان‌بیگی در امور دیوانی مهارت یافت و در دستگاه حسام‌السلطنه،
ایشیک آقاسی شد و تا فوت حسام‌السلطنه، با همین منصب، وی را در سفرهایش همراهی می‌کرد.
عبارت‌اند از: تذکره حدیقةالشعراء،
اخبار الیزد ،
تاریخ قاجاریه ، نخبةالمصیبات احمدی، و ذیل ریاض‌الجنة.
حدیقةالشعراء، مهم‌ترین تألیف دیوان‌بیگی، موجب شهرت وی در عرصه ادب فارسی شده است. در این تذکره، ۱۴۴۰ شاعر مرد و هشتاد شاعر زن سالهای ۱۲۰۰ تا ۱۳۱۰ معرفی شده‌اند که به این لحاظ، حدیقةالشعراء کامل‌ترین تذکره پس از
آتشکده آذر شناخته شده است.
دیوان بیگی از ۱۲۶۰ تا ۱۲۷۰ به تذکره‌نویسی پرداخت، اما به سبب اشتغال در امور دیوانی مدتها از تألیف تذکره بازماند، چنان که سه سال رئیس
عدلیه یزد شد و در آن مدت به تألیف کتاب اخبارالیزد پرداخت. وی در ۱۲۹۳ در
تهران و در ۱۲۹۶ در
کرمانشاهان به تنظیم و تألیف تذکره مشغول شد. ابتدا شرح‌حال شاعران معاصر خود را نوشت ولی با تشویق حسینقلی خان سلطان (مؤلف تذکره
مناقب حسامیه ) و مطالعه آتشکده آذر، شرح حال شاعران متقدم و نیز شرح حال عرفا و علمای مذهبی را نیز به این تذکره افزود. دیوان بیگی، که خود از درویشان
سلسله نعمةاللهیه بود، به شرح حال عرفا بسیار اهمیت داده است.
اقبال آشتیانی سال فوت دیوان‌بیگی را ۱۳۱۰ دانسته اما با توجه به این‌که او در زمان تألیف
فارسنامه ناصری (۱۳۱۲ یا ۱۳۱۳) زنده بوده است،
مرگ وی باید پس از این تاریخ بوده باشد
حدیقةالشعراء دارای یک مقدمه و سبب تألیف است. مقدمه با
حمد خدا و نعت
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آغاز شده و در سبب تألیف، دیوان‌بیگی مختصری از شرح حال خود را نوشته است و با بیان چگونگی مراحل تذکره‌نویسی، به طبقه‌بندی اشعار شاعران پرداخته است.
حدیقةالشعراء به ترتیب الفبایی تنظیم شده است. در این ترتیب، شاعران ابتدا با تخلص و اگر تخلص نداشتند با اسم، اسم پدر،
کنیه و القاب معرفی شده‌اند.
از دیگر مسائل مطرح شده در تذکره حدیقةالشعراء معرفی سلسله مذاهب و مشایخ، اسامی آبادیها و مناطق شهری، نام ایلها و طوایف ایرانی، نشانی مقابر بزرگان، ذکر انجمنهای ادبی و استادان شعرشناس، مشاعره‌های شاعران، ساخت مساجد و عمارات موقوفه، ذکر انواع
خط و خوش‌نویسی، بیان علوم رایج در آن زمان و تحصیلات شاعران در آن علوم، و ارتباط مؤلف با بعضی از کاتبان و نسخه‌نویسان حدیقةالشعراء.
اطلاعات مندرج در حدیقةالشعراء یا برگرفته از تذکره‌هاست یا خود دیوان‌بیگی وقایع را به چشم دیده یا از معتمدان شنیده و هر جا لازم بوده به منابع
اشاره کرده که همین امر ارزش تذکره را دو چندان کرده است. مهم‌ترین منابع دیوان‌بیگی در تألیف حدیقةالشعراء،
سفینةالمحمود ، گنج شایگان، تذکره‌امان‌اللهی، آتشکده آذر،
مجمع‌الفصحا ، تذکره نائین، و مناقب حسامیه بوده‌اند
عبدالحسین نوائی ، با استفاده از نسخه خطی و ریزفیلمهای موجود در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، به تصحیح حدیقةالشعراء پرداخته و آن را در سه جلد به چاپ رسانده است (تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش). این تصحیح فهرستها و تعلیقات جامعی دارد. مصحح، با مراجعه به منابع معتبر، اشتباهات مؤلف را بر طرف کرده و برای تکمیل مطالب، در ذیل شرح‌حال هر شاعر، دیگر اقوال را با ذکر منابع آورده است. در ضمن، به سبب حجم اشعار، به گزینش اشعار شاعران پرداخته است.
(۱) احمد دیوان‌بیگى، حدیقةالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش؛
(۲) حسن‌بن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران ۱۳۶۷ش؛
(۳) احمد گلچین‌معانى، «(درباره) حدیقةالشعراء»، وحید، سال ۲، ش ۸ (مرداد ۱۳۴۴)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیقة الشعراء»، شماره ۵۸۹۰.
