حد کامل برهان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حد کامل برهان یکی از
اصطلاحات بهکار رفته در
علم منطق بوده و به معنای
حد مرکب از دو جزء با
رابطه علّی و معلولی است.
حد به لحاظ علیت یکی از اجزایِ حد نسبت به دیگری سهگونه است:
۱. حد کامل برهان یا حد تام؛
۲.
حد مبدا برهان؛
۳.
حد نتیجه برهان.
هرگاه حد و تعریفی از دو جزء مرکب باشد که یکی
علت دیگری است، این حد را در این موضع به نام «
حد تام» یا «حد کامل البرهان» میخوانند. این قسم از حد در اجزا با برهان متشارک است؛ به این معنا که همان چیزی که جزء حد است،
حد وسط و جزء
برهان قرار داده شده است.
هرگاه تعریفی تنها یکی از دو
جزء یاد شده را دارا باشد، اگر آن جزء، علت باشد به نام «حدّ مبدا البرهان»خوانده میشود.
هرگاه حد و تعریفی تنها یکی از دو جزء یاد شده را دارا باشد و آن جزء
معلول باشد به نام «حد نتیجة البرهان» یا «کمال البرهان» خوانده میشود.
برای مثال،
غضب را به «جوشش خون دل برای
اراده انتقام» تعریف کردهاند. این تعریف دو جزء دارد: «جوشش خون دل» و «اراده انتقام». جزء دوم، نتیجه
ومعلول جزء
اول است. با توجه به اجزای یاد شده سهگونه تعریف میتوان از غضب ارائه کرد:
۱. هر دو جزء با هم ذکر شوند؛ مانند: «جوشش خون دل برای اراده انتقام» که آن را «حد کامل برهان» میگویند.
۲. تنها جزء دوم (علت) را بیاورند و بگویند: «غضب، اراده انتقام است» که آن را «حد مبدا برهان» مینامند.
۳. به جزء
اول (
معلول) اکتفا شود و بگویند: «غضب، جوشش خون دل است» که «حد نتیجه برهان» نامیده میشود.
مثال دیگر؛ برای تعریف
خسوف گفتهاند: «خسوف، زوال نور ماه به سبب فاصلهشدن
زمین بین
خورشید و
ماه است». این، حد کامل برهان است و اگر بگویند: «خسوف، فاصلهشدن زمین بین خورشید و ماه است، حد مبدا برهان است» و هر گاه گفته شود: «خسوف، محو شدن روشنی ماه است، حد نتیجه برهان خواهد بود».
وجه اینکه اینگونه معرفها را حد کامل برهان، مبدا برهان و نتیجه برهان میگویند آن است که جزء دوم حد در برهان نیز حدوسط قرار داده میشود؛ بنابراین، برهان بر وجود شیء و
حد معرف شیء هر دو در یک جزء شرکت دارند؛ مثلاً میگوییم: «فلانی اراده انتقام دارد و هر کس اراده انتقام داشته باشد خونش در جوشش است؛ نتیجه میدهد که خون فلانی در جوشش است» یا آنکه در مثال دوم میگوییم: «نور ماه زایل شده است و هر گاه نور ماه زایل شود زمین بین ماه و خورشید فاصله شده است؛ نتیجه میدهد که اکنون زمین بین ماه و خورشید فاصله شده است». اراده انتقام در مثال
اول و زایلشدن نور ماه در مثال دوم بین حد و برهان مشترک است، زیرا هم جزء حد است و هم در برهان،
حدوسط واقع شده است.
مراد از حد در این موضع، مطلق تعریف (حدی و رسمی) است، چنانکه مراد از تام در این مقام، حد مشتمل بر دو جزء مذکور است و ناقص در این موضع در قبال همین تام است و مراد از آن، حد و تعریفی است که فقط یکی از دو جزء مزبور را واجد باشد.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابنسینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
ابنسینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
قوام صفری، مهدی، ترجمه برهان شفا. •
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حد کامل برهان»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۷.