حد کامل برهان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حد کامل برهان یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای
حد مرکب از دو جزء با
رابطه علّی و معلولی است.
حد به لحاظ علیت یکی از اجزایِ
حد نسبت به دیگری سه‌گونه است:
۱.
حد کامل برهان یا
حد تام؛
۲.
حد مبدا برهان؛
۳.
حد نتیجه برهان.
هرگاه
حد و تعریفی از دو جزء مرکب باشد که یکی
علت دیگری است، این
حد را در این موضع به نام «
حد تام» یا «
حد کامل البرهان» می‌خوانند. این قسم از
حد در اجزا با برهان متشارک است؛ به این معنا که همان چیزی که جزء
حد است،
حد وسط و جزء
برهان قرار داده شده است.
هرگاه تعریفی تنها یکی از دو
جزء یاد شده را دارا باشد، اگر آن جزء، علت باشد به نام «
حدّ مبدا البرهان»خوانده می‌شود.
هرگاه
حد و تعریفی تنها یکی از دو جزء یاد شده را دارا باشد و آن جزء
معلول باشد به نام «
حد نتیجة البرهان» یا «
کمال البرهان» خوانده می‌شود.
برای مثال،
غضب را به «جوشش خون دل برای
اراده انتقام» تعریف کرده‌اند. این تعریف دو جزء دارد: «جوشش خون دل» و «اراده انتقام». جزء دوم، نتیجه ومعلول جزء اول است. با توجه به اجزای یاد شده سه‌گونه تعریف می‌توان از غضب ارائه کرد:
۱. هر دو جزء با هم ذکر شوند؛ مانند: «جوشش خون دل برای اراده انتقام» که آن را «
حد کامل برهان» می‌گویند.
۲. تنها جزء دوم (علت) را بیاورند و بگویند: «غضب، اراده انتقام است» که آن را «
حد مبدا برهان» می‌نامند.
۳. به جزء اول (معلول) اکتفا شود و بگویند: «غضب، جوشش خون دل است» که «
حد نتیجه برهان» نامیده می‌شود.
مثال دیگر؛ برای تعریف
خسوف گفته‌اند: «خسوف، زوال نور ماه به سبب فاصله‌شدن
زمین بین
خورشید و
ماه است». این،
حد کامل برهان است و اگر بگویند: «خسوف، فاصله‌شدن زمین بین خورشید و ماه است،
حد مبدا برهان است» و هر گاه گفته شود: «خسوف، محو شدن روشنی ماه است،
حد نتیجه برهان خواهد بود».
وجه اینکه این‌گونه معرف‌ها را
حد کامل برهان، مبدا برهان و نتیجه برهان می‌گویند آن است که جزء دوم
حد در برهان نیز حدوسط قرار داده می‌شود؛ بنابراین، برهان بر وجود شیء و
حد معرف شیء هر دو در یک جزء شرکت دارند؛ مثلاً می‌گوییم: «فلانی اراده انتقام دارد و هر کس اراده انتقام داشته باشد خونش در جوشش است؛ نتیجه می‌دهد که خون فلانی در جوشش است» یا آنکه در مثال دوم می‌گوییم: «نور ماه زایل شده است و هر گاه نور ماه زایل شود زمین بین ماه و خورشید فاصله شده است؛ نتیجه می‌دهد که اکنون زمین بین ماه و خورشید فاصله شده است». اراده انتقام در مثال اول و زایل‌شدن نور ماه در مثال دوم بین
حد و برهان مشترک است، زیرا هم جزء
حد است و هم در برهان،
حدوسط واقع شده است.
مراد از
حد در این موضع، مطلق تعریف (حدی و رسمی) است، چنان‌که مراد از تام در این مقام،
حد مشتمل بر دو جزء مذکور است و ناقص در این موضع در قبال همین تام است و مراد از آن،
حد و تعریفی است که فقط یکی از دو جزء مزبور را واجد باشد.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
قوام صفری، مهدی، ترجمه برهان شفا. •
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حد کامل برهان»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۷.
