حج‌نامه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حج‌نامه نام کتابی با موضوع سفرنامه
حج از نویسنده ناشناس با
مذهب شیعه در دوران
ناصر الدین شاه به
زبان فارسی است. مولف مشاهدات خود را در جریان سفر از
عتبات عالیات، قبر
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، محل تولد
حضرت فاطمه (علیهاالسّلام)، قبر
حمزه،
مسجد الحرام و دیگر جاها را در قالب شعر مثنوی سروده است.
این اثر از سفرنامه‌های حج منظوم است و اطلاعاتی از مکه و مدینه، راه جبل (راه زبیده؛ راهی که از
نجف اشرف به
حرمین می‌رسیده است) و راه مدینه به
شام را در بردارد.
زمان نوشتار این کتاب دانسته نیست و تنها بنا بر بیتی از
سفرنامه، می‌توان حدس زد که زمان ناصرالدین شاه قاجار (حک: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) انجام پذیرفته است:
جهان جمله گردد به آیین ما
بده فتح بر ناصر دین ما
اشاره مکرر مؤلف به گرمای شدید
هوا در
حجاز، نشان از فصل
تابستان یا اواخر
بهار دارد.
نام و نشانی نویسنده این کتاب در سفرنامه نیامده است، اما قرائن موجود در سفرنامه حاکی از ایرانی و شیعه بودن اوست.
اولین گزارش سفرنامه مربوط به زیارت عتبات
عراق، و آخرین گزارش مربوط به شام است و دانسته نیست که آیا ناظم سفرنامه، مقیم عتبات بوده یا نه. سراینده این سفرنامه از
کاظمین راهی حجاز شده و راه جبل را طی کرده و مانند حج‌گزارانی که با کاروان جبل به حج می‌رفته‌اند، نخست به مکه، و پس از ادای مناسک حج به مدینه رفته است.
سفرنامه در قالب مثنوی و ۷۶۴ بیت است. برخی بیت‌ها و مصرع‌ها در نسخه خطی ناخوانا بوده و مصحح سفرنامه، در نسخه چاپی، به جای آن‌ها نقطه چین گذاشته است.
بخش عمده ابیات این سفرنامه به مدح
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
اهل بیت (علیهم‌السّلام) و شرح ماجراهای تاریخی مانند
واقعه کربلا و احوال باطنی و معنوی ناظم سفرنامه اختصاص یافته است. چند صفحه‌ای نیز به شرح
مناسک حج پرداخته، اما گاه ترتیب میان گزارش مناسک رعایت نشده و پس و پیش شده‌اند.
در این سفرنامه نیز همچون برخی سفرنامه‌های عهد قاجاری، از سختی راه جبل، گلایه شده است. به گزارش سفرنامه، امیر جبل، جمالان و عکامان با مسافران بدرفتاری کرده و به باجگیری و زیاده‌طلبی پرداخته‌اند.
تاریخ ورود مؤلف به مکه معلوم نیست، اما او تا بیست و پنجم
ذی‌حجه در آن‌جا بوده است.
او در حین گزارش مناسک، از محمل شامی و مصری که در مکه دیده، یاد کرده است.
گزارش مؤلف از قبرستان ابوطالب مکه و زیارت
مزار حضرت خدیجه،
ابوطالب و
عبدالمطلب با مدح آن بزرگان همراه شده و مشخصات چندانی از ظاهر بناها و بارگاه‌های آن‌ها به دست نداده است. محل تولد
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، خانه ابوطالب و خانه حضرت خدیجه که تولدگاه حضرت فاطمه نیز بوده، از زیاتگاه‌های مکه بوده است.
او خانه محل تولد
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را دارای حیاطی با یک چاه و اتاقی بزرگ که محل نشستن عبدالمطلب بوده، وصف کرده و همچنین اتاقی دیگر متعلق به
حضرت آمنه، مادر
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با قبه‌ای در میان که پرده‌ای مخملین و زَردوخت پیرامونش بوده است. خانه حضرت خدیجه، صحنی سنگفرش از مرمر داشته و در یکی از اتاق‌هایش، قبه‌ای در محل تولد حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) نهاده بودند. مؤلف از اتاقی دیگر یاد کرده که عبادتگاه
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است.
از قرائن می‌توان حدس زد که حرکت مؤلف، از مکه به مدینه، از راه فُرع بوده است. راه دیگر مکه به مدینه در موازات این راه، به راه سلطانی مشهور بوده که کاروان شام از آن راه به مدینه می‌رفته و کوتاه‌تر از راه فرع بوده است. راه فرع، طولانی‌تر و در عوض، سرسبزی بیشتری داشته و در کنار آن چند روستای شیعه‌نشین وجود داشته که مؤلف، همچون برخی سفرنامه‌نویسان دیگر،
به هر دو اشاره کرده است:
در آن ره همه جوی‌های روان
همه مردمش شیعه و مهربان
از
مسجدالنبی جز اطلاعاتی‌اندک از
مزار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) که در دیگر سفرنامه‌های معاصر نیز آمده است و مدح و ثنای آن‌ها، گزارشی موجود نیست.
مؤلف برای زیارت بارگاه
امامان معصوم شیعه (علیهم‌السّلام) در
بقیع، مجبور شده است مانند دیگر ایرانیان آن روزگار به خادمان
اهل سنت بارگاه، پول بپردازد.
او از قبر منسوب به حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) در این بارگاه و نیز قبور برخی بزرگان صدر اسلام و فرزندان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بقیع یاد کرده است.
چند صفحه از سفرنامه نیز به بهانه زیارت احد، به نقل ماجرای
جنگ احد و شهادت
حمزه، عموی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اختصاص یافته، بی‌آن‌که اطلاعاتی از
مزار او به دست داده شود.
مؤلف، مدینه را به قصد شامات، با کاروان شامی، ترک کرده و از رفاه و آسایش این سفر سخن گفته است.
او چند منزل از منازل راه مدینه به شام، مانند مدائن صالح و معان را معرفی کرده است.
بقیه ابیات سفرنامه که‌اندک‌اند، به شرح زیارت
مرقد حضرت زینب (علیهاالسّلام)، دختر
حضرت علی (علیه‌السلام) پرداخته‌اند.
از این سفرنامه یک نسخه خطی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، با شماره ۸۶۴۸ نگهداری می‌شود که رضا مختاری آن را در ۳۱ صفحه وزیری، همراه با مقدمه‌ای دو صفحه‌ای، در مجله میقات چاپ کرده است.
همین تصحیح، با مقدمه‌ای چهار صفحه‌ای از
رسول جعفریان در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری، با ۳۴ صفحه وزیری چاپ شده است.
۱. پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
۲. میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
ابراهیم احمدیان، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «حج‌نامه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۸/۱۱.
