حجاج بن ارطاة نخعی کوفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حَجّاج ‌بن اَرْطاة نَخَعی کوفی، با کنیه‌ ابو ارطاة، محدّث و قاضی و فقیه قرن دوم بوده است.

---

محل و سال تولد او دانسته نیست، ولی به نوشته ذهبی ، وی در زمان حیات انس‌ بن مالک (متوفی ۹۳) و بنابراین، در اواخر قرن اول هجری متولد شده است.

---

حجاج از برخی تابعین، از جمله عطاء بن ابی ‌رباح، عمرو بن شعیب، قَتادة بن دُعامة، زید بن جبیر طائی و منصور بن مُعتمر، حدیث، نقل کرده است.
وی همچنین، از برخی، مانند مجاهد و زُهْری و مکحول، با اینکه حدیث نشنیده، روایت نموده است.

---

کسانی چون حماد بن زید، سُفیان ثوری، هُشَیم‌ بن بشیر، یزید بن هارون، قیس‌ بن سعد، استاد حجاج یعنی منصور بن معتمر و بسیاری دیگر از او روایت، نقل کرده‌اند.

---

۴.۱ - رسیدن حجاج به مقام قضا

حجاج ‌بن ارطاة، نخستین کسی بود که از سوی خلفای عباسی، قاضی بصره شد و به منصب قضای کوفه نیز رسید.

۴.۲ - نقش حجاج در طراحی شهر بغداد

وی در طراحی نقشه شهر بغداد در عصر منصور عباسی، شرکت داشت و قبله مسجد جامع آن را تعیین کرد.

۴.۳ - جایگاه حجاج در فتوا و فقاهت و حفظ حدیث

بر پایه منابع، حجاج در شانزده سالگی فتوا می‌داده و از حافظان حدیث و فقیهان بزرگ کوفه به ‌شمار می‌رفته است.

---

با ‌همه این توضیحات، تعابیر رجال ‌نویسانِ اهل ‌سنت در مورد وثاقت او آمیخته با نوعی ابهام و حتی تناقض است.
الف) در پاره‌ای منابع متقدم، وی را به صداقت و دقت در ضبط احادیث ستوده‌اند.
ب) اما بسیاری از عالمان اهل سنّت، تدلیس در حدیث و نقل احادیث مُرْسَل را به او نسبت داده و حتی او را اشتباه‌کار و محدّثی ضعیف توصیف کرده‌اند. همچنین پاره‌ای از اوصاف ناپسند اخلاقی، مانند غرور و تکبر، را به او نسبت داده‌اند.
ج) برخی مؤلفان احتمال داده‌اند که قدح او از جانب برخی محدّثان، ناشی از دیدگاه‌های اعتقادی او بوده است.

---

شرح‌حال‌ نویسان و رجال‌ شناسان شیعه کمتر به ذکر حجاج پرداخته‌اند؛
الف) شیخ‌ طوسی به ‌نام حجاج ‌بن ارطاة در شمار اصحاب امام باقر علیه‌السلام و مرگ او در زمان ابی ‌جعفر اشاره کرده و در شمار اصحاب امام صادق علیه‌السلام نیز نام او را آورده است. به ‌نظر، نحوه تعبیر شیخ‌ طوسی به امامی بودن حجاج، اشعار دارد. اگر مراد شیخ‌ طوسی از ابی‌ جعفر، امام باقر علیه‌السلام باشد، حجاج نمی‌تواند از اصحاب امام صادق علیه‌السلام به ‌شمار رود.
ب) شوشتری مراد از ابی‌ جعفر را منصور، خلیفه عباسی، دانسته و بر آن است که در نسخه اصلیِ کتاب رجال طوسی پس از تعبیر ابی ‌جعفر، کلمه علیه‌السلام نبوده است.
ج) با این همه، حجاج، احتمالا از اصحاب هر دو امام علیهم‌السلام بوده است. قهپائی حجاج را تنها از اصحاب امام باقر علیه‌السلام دانسته است.
با این همه، رجال ‌نگاران و شرح‌حال ‌نویسان شیعی به وثاقت حجاج یا عدم وثاقت او تصریح نکرده‌اند و وضع او مجهول است.

---

حجاج ‌بن ارطاة در سال۱۴۵ یا ۱۴۹ یا ۱۵۰ در ری یا خراسان درگذشت.

---

(۱) ابن ‌ابی‌ حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۲) ابن ‌خلّکان، وفیات الاعیان چاپ احسان عباس، بیروت.
(۳) ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۴) ابن ‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت.
(۵) محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت.
(۷) ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌ النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۹) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی، مکه ۱۳۷۴.
(۱۰) محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
(۱۱) نورالله بن شریف الدین شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، ۱۴۰۴.
(۱۲) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵.
(۱۳) احمد بن عبدالله عجلی، معرفة الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه، ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۴)محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۱۵) عنایة الله قهپائی، مجمع ‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۱۶) عبدالله مامقانی، تنقیح‌ المقال فی علم الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم، ۱۴۲۳.
(۱۷) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، مؤسسة الامام الصادق، قم، ۱۴۱۸ـ ۱۴۲۴.
(۱۸) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ، ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران، ۱۹۶۵.

---