حبیبی برگشادی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حبیبی برگُشادی،
شاعر آذربایجانی سده نهم در دربار صفوی و عثمانی بوده.
وی از اهالی
شهر برگُشادِ ناحیه گوک‌چای‌قره‌باغ بود.
از زندگی او آگاهی دقیقی در دست نیست. نام و اصلیت وی در
تذکره‌ها متفاوت است؛ صبا صاحب
تذکره روز روشن
ــکه به اشتباه نام او را جیشی (جیشی آذربایجانی) آورده ولی مشخصات حبیبی را
ذکر کرده ــ وی را «ترکی‌نژاد» گفته، تربیت نیز ذیل «حبیبی» به معرفی او پرداخته و در عین حال به تبع مؤلف
تذکره روز روشن، در اثر خود ذیل «جیشی» او را از تراکمه (ترکمنان) آذربایجان دانسته و افزوده است که احتمال دارد این دو تن یک نفر بوده باشند. اما
سامی وی را صریحآ ایرانی، و قنالی‌زاده
نیز وی را از «دیار عجم» (ایرانی) خوانده است. به‌نوشته سام‌میرزای صفوی،
«مولانا حبیبی برگشادی» در کودکی چوپانی می‌کرد و اتفاقآ یعقوب آق‌قوینلو (حک: ۸۸۳ـ ۸۹۶) را که عازم
شکار بود دید و در گفتگویی، ذکاوت بسیارش موردتوجه یعقوب قرار گرفت و درنتیجه، به دربار برده شد و در آن‌جا تربیت یافت. بنابر این روایت و با این فرض که حبیبی هنگام روبه‌رو شدن با سلطان آق‌قوینلو، یعنی اندکی بعد از ۸۸۳، هفت یا هشت ساله بوده است، می‌توان تاریخ تولد او را حدود ۸۷۵ دانست.
حبیبی ظاهرآ نخستین
اشعار خود را در دربار یعقوب سروده است.
پس از درگذشت یعقوب در ۸۹۶، حبیبی به خدمت
شاه‌اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۷ـ۹۳۰) پیوست و ملک‌الشعرای دربار او شد.
احراز چنین منصبی در دربار شاه‌اسماعیل، که خود (با تخلص خطایی)
شاعر بود، نشان می‌دهد که حبیبی در روزگار وی به اوج شهرت رسیده بوده است.
به‌نوشته قنالی‌زاده،
حبیبی در عهد سلطان بایزید عثمانی به آناطولی رفته، اما وی دلیلی برای این نقل مکان نیاورده و باتوجه به ملک‌الشعرا بودن و
شیعه بودن حبیبی، اینکه وی با اختیار خود ترک دیار کرده و نزد پادشاه سنّی
مذهب عثمانی رفته باشد مقبول به نظر نمی‌رسد. مضافآ اینکه گویا پس از تصرف
تبریز (۹۲۰) از سوی سلطان سلیم اول عثمانی (حک: ۹۱۸ـ۹۲۶)، وی ۱۷۰۰ هنرمند ایرانی را به همراه خانواده‌هایشان به
استانبول برده که حبیبی نیز بین آن‌ها بوده است.
تاریخ دقیق فوت حبیبی معلوم نیست. وی در عهد سلیم اول درگذشت
و به سبب جعفری‌مذهب بودن و بنابر وصیتش، در
خانقاه جعفرآباد استانبول به
خاک سپرده شد.
حبیبی حروفی‌مسلک بود و اشعار صوفیانه و عاشقانه می‌سرود.
چون اشعار وی به
زبان ترکی آذری بوده است،
تذکره‌نویسان
شعر او را دارای اسلوبی «عَجَمانه» (به‌مفهوم «غیرترکی عثمانی») دانسته‌اند.
حبیبی، پس از عمادالدین نسیمی (سده نهم)، بیشترین اثر را بر شاعران پس از خود که به ترکی آذری شعر می‌گفتند، نهاده است
تا جایی که فضولی (سده دهم) و شاه‌اسماعیل اول و چند شاعر دیگر آذربایجانی برای شعر او نظیره گفته و برخی اشعارش را تضمین کرده‌اند.
برخی شاعران سده دهم عثمانی نیز برای اشعار حبیبی نظیره سروده‌اند.
از شعر فارسی حبیبی ظاهرآ تنها دو بیت بر جا مانده است که مهارت او را در سرودن به این زبان نیز نشان می‌دهد.
حبیبی را
عالم، متفنن و اهل سیر و سیاحت گفته‌اند.
او پیش از عزیمت به آناطولی، صاحب دیوان شعر بوده و بسیاری از اشعار او، در جامع‌النظائر حاجی‌کمال اگردیری (پایان تألیف در ۹۱۸) نقل شده
که فؤاد کوپرولو آن‌ها را در
استانبول (۱۳۰۴ش/۱۹۲۵ و ۱۳۱۱ش/ ۱۹۳۲) انتشار داده است. این اشعار در
باکو (۱۳۵۹ش/۱۹۸۰)، به همت عزیزآقا محمدوف، و در
تهران (۱۳۶۰ش) با مقدمه حسن مجیدزاده (ساوالان)، به‌چاپ رسیده است. چاپ تهران حاوی ۴۲ غزل، سه قصیده، یک مسدس و یک قطعه است.
(۱) اولیا چلبى.
(۲) محمدعلى تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ش.
(۳) عزیز دولت‌آبادى، سرایندگان شعر پارسى در قفقاز، تهران ۱۳۷۰ش.
(۴) سام‌میرزاى صفوى،
تذكره تحفه سامى، چاپ ركن‌الدین همایونفرّخ، تهران ۱۳۸۴ش.
(۵) شمس‌الدین‌بن خالد
سامى، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸.
(۶) محمدمظفر حسین‌بن محمد یوسفعلى صبا،
تذكره روز روشن، چاپ محمدحسین ركن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش.
(۷) حسن قنالی‌زاده،
تذكرة الشعراء، چاپ ابراهیم قُتلق، آنكارا ۱۹۷۸ـ۱۹۸۱.
(۸) حسن مجیدزاده، اون بئشینجى عصرین قدرتلى شاعرى، حبیبى، تهران ۱۳۶۰ش.
(۹) TDVIA, s.v. "Habibi" (by Sasani Cingiz Sadikoglu).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حبیبی برگشادی»، شماره۵۸۰۷.
