حامدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حامدی، نسبت سه داعی مطلق در میان
اسماعیلیان طیبی
یمن می باشد که این نسبت به شاخه‌ای از
قبیله هَمْدان در منطقه حَراز اشاره دارد.
ابراهیم بن حسین بن ابی‌سُعود بن ابی‌یعقوب، از داعیان یمنی که برخلاف نظر خلیفه فاطمی، الحافظ لِدین‌اللّه، پس از درگذشت آمر باحکام‌اللّه در ۵۲۴، از
امامت فرزند مستور وی، طَیب،
حمایت می‌کردند.
ابراهیم در ۵۳۳ به‌جای استادش، سلطان خطّاب بن حسن حجوری مأذون شد. (مأذون یعنی داعی دوم که از لحاظ مرتبه، پس از داعی مطلق قرار دارد.)
ابراهیم پس از
مرگ ذؤَیب بن موسی وادِعی در ۵۴۶، دومین داعی مطلق شد.
در آن
زمان وضع «دعوت» طیبی ناپایدار بود، زیرا بیش‌تر حاکمان محلی اسماعیلی، رسمآ هوادار «دعوت» حافظی بودند.
با این حال، حاتم بن احمد به ابراهیم حامدی اجازه داد در
صنعا اقامت کند و مزاحم فعالیتهای تعلیمی وی نشد.
از حامدی چندین اثر درباره تعالیم باطنی اسماعیلی به جا مانده است و به نظر می‌رسد او عمدتآ متأثر از افکار استادش، خطّاب بن حسن، بوده است.
وی همانند خطّاب از رسائلِ اخوان الصفاء و راحة العقل حمیدالدین کرمانی فراوان نقل‌قول و به آن‌ها استناد کرده است.
ابراهیم حامدی در اثر اصلی خود، کتاب کنز الولد، نظریه تنزل
عقل سوم، یا «مُنبعَث» دوم، را به مرتبه دهم در عالَم روحانی که موجب پیدایی
جهان مادّی می‌شود بسط و تفصیل داد.
نظریه انبعاث، که خطّاب در رسالة النفس مطرح کرده بود، در کتاب الابتداء و الانتهاء ابراهیم حامدی نیز، به اجمال، آمده است.
تفصیلات ابراهیم حامدی مبنایی برای تفکرات باطنی بعدی طیبیان شد.
وی در ۱۶
شوال ۵۵۷ در صنعا
وفات یافت.
حاتم بن ابراهیم، که در ۵۵۴، پدرش او را مأذون کرد.
وی اندکی پس از آن‌که سومین داعی مطلق شد، توانست قلعه کوکبان را، با حمایت قبیله‌های همدان و حِمْیر،
فتح و در آن‌جا اقامت کند.
با گسترش نفوذ وی در مناطق ذَمار و نَقیلِ بنی‌شَرحه در نزدیکی صنعا، حاکمِ یامیِ صنعا، علی بن حاتم بن احمد، به
مقابله با وی پرداخت و او را شکست داد.
حاتم در ۵۶۱ مجبور به ترک کوکبان شد، نخست به
لؤلؤه و
رَیعان در قلمرو
بنوهِبرَه، از آن‌جا به
بیت رَدْم که تحت حاکمیت بنوشهاب بود، و سپس به
شُعاف در حَراز رفت.
سرانجام در ۵۶۹
قلعه ظهره را
تصرف کرد.
در حالی که بیش‌تر
اسماعیلیان در حراز هنوز حافظی بودند، او حمایت سَبأ بن
یوسف، رئیس قبایل یعبوریِ هَمدان، را به دست آورد، سپس به سوی حُطَیب، قله‌ای در
رشته کوه شِبام، رفت و با کمک یعبوریان، حراز (قله مرتفع‌تر شبام) را نیز تسخیر کرد.
سبأ بن
یوسف منطقه تحت سلطه داعی را با پیروزی بر قبایل دیگر وسعت بخشید، اما سرانجام به دست بنوحَکَم کشته شد.
حاتم غاری را در حطیب مقر خود قرار داد. او در آن‌جا تدریس و تألیف می‌کرد و داعیان دیگر مناطق
یمن و
سند و
هند را به حضور می‌پذیرفت.
وی نخست محمد بن طاهر حارثی خزرجی را مأذون خویش قرار داد و پس از
وفات او در ۵۸۴، علی بن محمد بن ولید را برگزید.
حکومت ایوبی در یمن فعالیت تعلیمی طیبی را چندان محدود نکرد.
حاتم در ۱۶
محرّم ۵۹۶ درگذشت و در پای‌کوه حطیب به
خاک سپرده شد.
آرامگاه وی هنوز
زیارتگاه طیبیان است.
از آثار متعدد وی، اثر موجزی به نام رسالة زهر بذر الحقائق منتشر شده که مشتمل است بر پاسخِ وی به هجده سؤال در مسائل باطنی، که برخی از آن‌ها درباره مضامین کتاب الابتداء و الانتهاء ابراهیم حامدی است.
تحفة القلوب و فَرجَة المکروب وی درباره
تاریخ دعوت در یمن از
زمان حکومت مستنصر فاطمی (حک: ۴۲۷ـ۴۸۷) است.
وی نزد علی بن محمد بن ولید، مأذونِ فاضلِ پدرش، در صنعا
تعلیم دید.
انتظار می‌رفت علی بن محمد بن ولید
جانشین حاتم شود اما حاتم، به توصیه وی،
فرزند خود علی را به جانشینی برگزید و به این ترتیب، علی چهارمین داعی مطلق شد.
وی نخست در حراز
اقامت کرد، ولی درگیری‌ها و دشمنی‌های
طوایف یعبوری او را به صنعا کشاند.
در آن‌جا علی بن محمد بن ولید او را یاری می‌کرد و با ایوبیان و گماشتگان همدانی آنان در ذی‌مَرمَر مناسبات خوبی داشت.
وی علی بن محمد بن ولید را به جانشینی خود برگزید و در ۶۰۵ در صنعا
وفات یافت.
تنها اثر شناخته شده وی، روضة الحِکَم، در پاسخ به هفده سؤال درباره تعالیم باطنی است که بخشی از آن‌ها به کتاب البشارَة (منسوب به
ابویعقوب سجستانی) مربوط می‌شود و اطلاع ما از کتاب البشارة به واسطه این کتاب است.
علی بن حاتم این اثر را در زمان حیات پدرش نوشت.
(۱) ابن‌قاسم، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۲) ادریس بن حسن، نزهة الافکار، نسخه خطی.
(۳) قطب‌الدین سلیمانجی برهانپوری، منتزع الاخبار فی اخبار الدّعاة الاخیار، چاپ سامر فاروق طرابلسی، بیروت ۱۹۹۹.
(۴) ابراهیم بن حسین حامدی، کتاب الابتداء و الانتهاء، درTrois traites ismaeliens Yemenites, ed, H Feki, doctoral thesis, Universite de Paris (Sorbonne) ۱۹۷۰.
(۵) ابراهیم بن حسین حامدی، کتاب کنز الولد، چاپ مصطفی غالب، ویسبادن ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
(۶) حاتم بن ابراهیم حامدی، رسالة زهر بذر الحقائق، در منتخبات اسماعیلیة، چاپ عادل عوّا، دمشق: مطبعةالجامعة السوریة، ۱۳۷۸/۱۹۵۸.
(۷) حاتم بن ابراهیم همدانی، تحفة القلوب و فرجة المکروب، چاپ عباس همدانی (زیر چاپ).
(۸) حسین بن فیض‌اللّه همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، قاهره (۱۹۵۵).
(۹) Abbas Hamdani, "The Dai Hatim ibn Ibrahim al-Hamidi (d ۵۹۶ H/ ۱۱۹۹ A D) and his book Tuhfat al-qulub", Oriens, vol ۲۳-۲۴ (۱۹۷۴) , ۲۵۸-۳۰۰.
(۱۰) Ismail K Poonawala, Biobibliography of Ismaili literature, Malibu, Calif ۱۹۷۷.
(۱۱) S M Stern, "The succession to the Fatimid Imam al- amir, the claims of the later Fatimids to the Imamate, and the rise of Tayyibi Ismailism" Oriens, vol۴, no۲ (Dec, ۱۹۵۱) , ۱۹۳-۲۵۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حامدی»، شماره۵۷۴۵.
