جوسق الخاقانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَوْسَق‌الخاقانی، کاخ بزرگی از دوره معتصم عباسی در شمال شهر
سامرّای فعلی. این بنا در مشرق
دجله و در مغرب منطقه حَیرْ واقع است.
جوسق به معنای کاخ
است و چون ساخت آن به فتح‌بن خاقان (متوفی ۲۴۷)، وزیر
متوکل عباسی، نسبت داده شده به جوسق‌الخاقانی معروف گردیده است.
مسعودی آن را خاقانی نامیده است و چون معتصم در این کاخ مردم را به حضور می‌پذیرفت، آن را دارالعامّه نیز نامیده‌اند.
جوسق‌الخاقانی را دارالخلافه، دارالسلطان، دارالمعتصم و قصرالمعتصم نیز خوانده‌اند.
بنای این کاخ، هم زمان با تأسیس
سامرّا ، در ۲۲۱ به دستور معتصم در زمینی متعلق به
مسیحیان که دیری نیز در آن قرار داشت و به دستور معتصم به مبلغ چهار هزار
دینار خریداری شده بود، با فراخواندن هنرمندان و کارگران از شهرهای دیگر، آغاز گردید
از جزئیات ساخت و کاربرد بناهای گوناگون کاخ اطلاعات کمی در دست است. بُحتُری اشعاری در وصف یک «برکه» در سامرّا در دوره متوکل (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) سروده
که احتمالاً منظور از آن، حوضی بوده که در جوسق قرار داشته است.
معتصم و خلفای پس از وی، از بخشی از این کاخ به عنوان
زندان استفاده می‌کردند.
در ۲۲۷، جوسق‌الخاقانی مدفن معتصم گردید.
پس از آن، از این کاخ برای اقامت بعضی خلفا و شخصیت‌های سیاسی استفاده شد
با انتقال مجدد پایتخت به
بغداد، جوسق‌الخاقانی ویران شد و از مصالح آن برای احداث بناهای جدید سامرّا استفاده گردید.
از اوایل
قرن چهاردهم/ بیستم این بنا مورد توجه باستان شناسان قرار گرفت. نخست در ۱۳۲۵/۱۹۰۷ ویوله و اندکی بعد، هیئت آلمانی به سرپرستی هرتسفلد و زاره این بنا را حفاری کردند. در ۱۳۳۲/۱۹۱۴ گزارش حفاری دوم را منتشر کردند. در ۱۳۱۵ ش/۱۹۳۶ کرسول نقشه باب‌العامّه، ورودی کاخ، را تهیه کرد و از همان سال «مدیریت آثار عراقی»
عراق، حفاری این بنا را ادامه داد و از ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۶ سرداب کوچک و در ۱۳۶۷ ش/ ۱۹۸۸
سرداب بزرگ را کاوش کرد
در نتیجه این تحقیقات، بخشهای زیادی از این کاخ شناسایی شد.
مساحت این کاخ، که بزرگ‌ترین کاخ دوره اسلامی در عراق بلکه در تمام
جهان اسلام به شمار می‌آید، حدود ۱۷۵ هکتار تخمین زده شده که حدود ۲۱
هکتار آن زیربنای ساختمانها و ۷۱ هکتار آن باغ بزرگی در محدوده حد فاصل بناها تا ساحل دجله بوده است.
امروزه فقط باب‌العامّه در جانب غربی کاخ باقی‌مانده که تنها ورودی رسمی کاخ بوده و ساخت یک ورودی برای کاخی به این عظمت، نشان دهنده نوعی
وسواس امنیتی است.
این مدخل دارای سه ایوان با طاق تونلی و ارتفاع تقریبی دوازده متر است. عرض ایوان میانی، که کمی بلندتر است، ۸۶ر۷ و عمق آن ۵ر۱۷ متر است. در پشت آن دری به عرض چهارده و ارتفاع ۱۰ر۷ متر، با پنجره‌ای در بالای آن، قرار داشته و قوس تیزه‌ای جلوی آن روی ستونهای تو کار قرار گرفته است. دو ایوان جانبی و فضای پشت قوس جلویی آنها با نیم گنبدی که بر گوشواره‌هایی قرار گرفته پوشیده شده است. نور ایوان‌ها با روزنه‌هایی در دیوارهای پشتی تأمین می‌شده است
بر ازاره‌های ایوان اصلی مثلث‌ها و گل‌های کوچک، شبیه به نقوش کاخ مُشَتّی' (از کاخهای اموی در اردن) نقاشی شده بود. ایوان مرکزی مخصوص بار عام و دو ایوان جانبی ویژه محافظان بوده است.
شش تالار موازی و متصل به یکدیگر در پشت ایوان میانی قرار داشته که احتمالاً کفش‌کن بوده است. در مجاورت آنها حیاطی مربع شکل، با آب‌نما و سه اتاق در هر ضلع به طور قرینه، وجود داشته است. در این حیاط، تازه واردان برای ورود به بخشهای مختلف کاخ تغییر مسیر می‌دادند. در شمال این حیاط، سه حیاط دیگر قرار داشت که اتاقهای مخصوص خلیفه در اطراف آنها ساخته شده بود. در جنوب حیاط، حرم به شکل چلیپا با یک اتاق مرکزی و اتاقهایی در اطراف آن و حیاطی با واحدهای الحاقی دیگر ساخته شده بود. این حیاط، که به
حمام بزرگی نیز راه داشته، از مشرق، به حیاط تختگاه راه می‌یافت.
در جانب شرقی تختگاه نیز تالار عرش، با سه مدخل، قرار داشته است.
حرم و بخش مربوط به خلیفه به شبکه
آب و فاضلاب مجهز بود و این دو بخش با دو راهروی زیرزمینی به هم مرتبط بودند. استفاده از چنین راهروهایی لازمه وسواس امنیتی و پیچیدگی این نوع بناها بوده است.
تختگاه یا تالار عرش که طرح آن مشابه تالار تختگاه کاخ مشتّی' بود، تالار مربع شکل گنبدداری با چهار اتاق در چهار ضلع آن بود که در فضاهای بین آنها تالارهای کوچک‌تری با ازاره‌های مرمرین وجود داشت. همچنین
مسجد کوچکی با محرابی با تزیینات گچبری در یکی از فضاهای میانی برای استفاده خلیفه پیش‌بینی شده بود.
در جانب شرقی تختگاه، تالار دیگری به طول ۳۸ و عرض ۴۰ر۱۰ متر دیده می‌شود که با پنج در به تفرجگاه بزرگی با ابعاد ۳۵۰•۱۸۰ متر راه می‌یافته است. این تفرجگاه با آبراهه‌ای به دو بخش شرقی و غربی تقسیم گردیده است. بخش‌غربی، سنگفرش شده با دو آب‌نما و بخش شرقی با جویهای کوچک متقاطع آراسته شده بود.
در جانبِ شرقی تفرجگاه، محلی به نام
سرداب کوچک، بر محور اصلی کاخ واقع شده که ورودی آن اتاق مربع شکلی با افریزهای گچبری شده با نقش
شتر است. ورودیه سرداب پله‌هایی در جانب غربی است. سرداب در واقع
غار بزرگی با دهانه‌ای به اندازه ۲۱ • ۸ متر است که در دل صخره‌ای تراشیده شده است. در هر جانب این سرداب، سه حفره غار مانند تعبیه گردیده است که با راهروهایی به یکدیگر ارتباط دارند. مجموعه این سرداب با چند ردیف اتاقهای دراز، به صورت موازی که جهت اصطبل استفاده می‌شده‌اند، احاطه گردیده است.
مقابل این قسمت، محوطه بزرگی در اندازه ۱۸۰• ۶۵ متر وجود دارد که
زمین چوگان دانسته شده است. در مرکز ضلع شرقی آن جایگاه سرپوشیده بزرگی برای تماشای مسابقات
اسب دوانی، پیش‌بینی شده بود و در امتداد آن منطقه‌ای به طول حدود پنج کیلومتر به شکارگاه حَیر اختصاص داشت.
در گوشه شمال شرقی هسته مرکزی کاخ، محوطه مربع شکلی معروف به سرداب بزرگ به ضلع ۱۸۰ متر با دیوار جدا شده است که در آن گودال مربع شکلی به ضلع هشتاد متر و در وسط آن حفره دایره شکلی به قطر هفتاد متر دیده می‌شود و به سبب وجود یک آبراهه زیرزمینی عمیق متصل به آن، باید حوض بزرگی بوده باشد. در محوطه اصلی سرداب بزرگ، در کنار دیوارها بر روی صفه‌ای، تعدادی اتاق کوچک در اندازه‌ها و اشکال متفاوت نیز هست.
به نظر می‌رسد این سرداب بزرگ برای در امان ماندن ساکنان کاخ از گرمای
تابستان تدارک دیده شده است.
در شمال سرداب بزرگ، محوطه مستطیل شکلی با دیوارهای مستحکم، محل خزانه بوده است. در این مجموعه حیاط منفردی با بناهای الحاقی دیگر نیز وجود دارد. در نزدیکی ورودی سرداب بزرگ، مسجد
و در شمال‌غربی آن، سربازخانه‌های سواره نظام و پیاده نظام قرار داشته است. در این مجموعه ششصد اتاق برای اقامت سه هزار سرباز در نظر گرفته بودند. در حیاط بزرگ سربازخانه، سه
مسجد بنا گردیده است که محراب‌هایشان با
قبله انحراف دارد.
آنچه از تزیینات کاخ باقی مانده، به نسبت دیگر بناهای
سامرّا ، شایان توجه است. جرزها در همه جای کاخ دارای تزیینات گچبری‌اند که عمدتاً در دوره معتصم و متوکل انجام شده است. در تالارِ تختگاه، تزیینات گچبری جرزها جای خود را به مرمرهای حکاکی شده مشابه داده است. در اتاقهایی که در فضاهای بین بازوهای چلیپاها قرار گرفته‌اند، جرزها با قطعات مرمر نماکاری شده‌اند. قسمت‌های فوقانی دیوارهای حرم به نقاشی‌های دیواری، با مضمون‌هایی از
زندگی روزمره، مزین‌اند و تمام چوب‌کاری‌های بنا (درها، سقف‌ها و تیرهای آنها) از
چوب ساج‌اند که حکاکی و نقاشی و طلاکاری شده‌اند. ظرافت میخ‌های برنزی با روکش
طلا، که در این چوب کاری‌ها به کار رفته، جلوه این تزیینات را چند برابر کرده است. در میان نقش و نگارهایی که بر روی چوب‌ها باقی مانده است، امضای بسیاری از هنرمندان یونانی و سوری دیده می‌شود.
با اینکه تزیینات و نقاشی‌های این کاخ به پیروی از سبک ایرانی و هلنی بوده، سبک خاص دوره عباسی در سامرّا شیوه ممتازی محسوب می‌گردیده است که در
مصر دوره طولونیان (حک: ۲۵۴ـ۲۹۲) هم
مشهود است.
و حتی گچبری‌ها هویتی ویژه سامرّا دارد.
بخشی از این آرایه‌ها در
موزه دولتی برلین و
موزه هنر
متروپولیتن نگهداری می‌شوند.
در این کاخ، مدخل باب‌العامه با سه دروازه، به دروازه‌های رومی یا نمای کاخهای پارتی می‌ماند که در
کاخ ابن‌طولون (حک: ۲۵۴ـ۲۷۰) در
فسطاط نیز از آن استفاده شده است.
به عقیده برخی، معماری این کاخ، مانند دیگر بناهای دوره عباسیان، متأثر از معماری ایرانی و بناهای سلطنتی آن است.
(۱) ابن‌منظور، لسان العرب.
(۲) احمد سوسه، رَی سامراء فی عهد الخلافه العباسیه.
(۳) حسن‌باشا، موسوعه العماره و الا´ثار و الفنون الاسلامیه.
(۴) ولیدبن عبید بحتری، دیوان.
(۵) طالب علی شرقی، قصور العراق العربیه و الاسلامیه حتی نهایه العصر العباسی.
(۶) طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل.
(۷) طبری، تاریخ.
(۸) العمارات العربیه الاسلامیه فی العراق، تألیف عیسی سلمان و همکاران، بغداد.
(۹) فاطمه محمد محجوب، الموسوعه الذهبیه للعلوم الاسلامیه.
(۱۰) کمال‌الدین سامح، العماره فی صدرالاسلام.
(۱۱) مسعودی، تنبیه.
(۱۲) مسعودی، مروج.
(۱۳) یعقوبی، البلدان.
(۱۴) یعقوبی، تاریخ.
(۱۵) Barbara Brend, Islamic art , London ۲۰۰۱;.
(۱۶) Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture , Oxford ۱۹۶۹, repr New York ۱۹۷۹;.
(۱۷) idem, A short account of early Muslim architecture , revised and supplemented by James WAllan, Aldershot, Engl ۱۹۸۹;.
(۱۸) Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰-۱۲۵۰ , Harmondsworth, Engl ۱۹۸۷;.
(۱۹) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh ۱۹۹۴;.
(۲۰) Alastair Northedge, "Creswell, Herzfeld, and Samarra", Muqarnas , vol ۸ (۱۹۹۱) ;.
(۲۱) Helen Philon, "Iraq", in Architecture of the Islamic world , ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴.
(۲۲) کرسول.
(۲۳) هیلن‌برند.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جَوْسَق‌الخاقانی»، شماره۵۲۰۶.
