جواهر التفسیر (کاشفی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جواهر التفسیر تالیف حسین کاشفی سبزواری است.
«جواهر التفسیر» به زبان فارسی شامل تفسیر سوره‌های حمد، بقره، آل عمران و بخشی از سوره نساء (آیه ۸۴) می‌باشد. در حال حاضر فقط یک جلد آن که شامل مقدمات تفسیری و
سوره حمد می‌باشد ارائه شده است و اگر بنا باشد که همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسید. به گفته محقق، مواد تالیف دو جلد دیگر جمع آوری شده اما فرصتی برای تالیف و پاکنویس آن مواد پیدا نشده است.
یک سوم حجم تفسیر به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آل عمران و بخشی از سوره نساء اختصاص دارد. کاشفی تمام قدرت تفسیر نویسی خود را در مقدمه و تفسیر سوره حمد به کار می‌برد. از ابتدای سوره بقره، طریق
ایجاز رعایت گشته و از آرایه‌های ادبی نیز کاسته شده است. در همین مقدار دو سبک مختلف تفسیر نویسی و ادبی دیده می‌شود. پایان سوره حمد در نسخه
مدرسه عالی شهید مطهری ماه رجب سال ۸۸۸ هجری می‌باشد ولی کاشفی در شعری آن را ۸۹۰ می‌داند، تاریخ شروع آن نیز ۸۸۶ یا ۸۸۷ بوده است.
جواهر التفسیر محصول دوران پختگی کاشفی است، سن وی هنگام نگاشتن آن حدود ۵۰ سال بوده است. عنوان مختصر الجواهر جزو تعداد کتابهای تفسیری در بعضی منابع آمده است، اما اصلا وجود نداشته است.
مفسر در خطبه آغاز کتاب، بیانی در شرافت
علم تفسیر، انواع آن و برتری این علم بر علوم دیگر، دارد. قبل از آغاز تفسیر مقدمه‌ای در ۴ اصل و ۲۲ عنوان در
علوم قرآنی، ارائه کرده است. این اصول عبارتند از:
اصل اول: در
فضائل قرآن و اسامی آن و مباحث دیگر ضمن چهار عنوان.
اصل دوم: در بیان
جامعیت قرآن و چگونگی انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان.
اصل سوم: در ذکر الفاظی که میان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان.
اصل چهارم: در فوائد متفرقه که از معرفت آن چاره‌ای نیست، ضمن شش عنوان.
ابتدای تفسیر، با فاتحة الکلام است، که در بحث
استعاذه، فوائد آن، امر به آن و نکات دیگر می‌باشد.
سوره حمد را با تفسیر بسمله آغاز می‌کند، که تک بیتی، مطلع بیان اوست، اقوال محققان را با تعبیر «محققان می‌گویند» نقل نموده، گزارشی از تفاسیر مختلف با ذکر نام آنها می‌دهد. تفاسیری چون
کشاف،
کشف البیان،
معالم التنزیل و
طوالع التنویر، مدارک، فراید، ب
حر الحقایق و کشف الحقایق، ابو الفتوح تفسیر کبیر،
کشف الاسرار،
تیسیر نسفی،
زادالمسیر، تفسیر امام ابو اللیث و کتابهایی نظیر
تاویلات علم الهدی، احقاق، عین المعانی، بصائر، ینابیع و...
پس از آن به نقل اقوال فقهای مذاهب در بسمله پرداخته به بحث فقهی می‌پردازد، نظر
حنفی،
مالکی و... را نقل نموده با احادیثی از
صحاح آن را ادامه می‌دهد.
خواص فاتحه و تسمیه آن از عناوینی است که به آنها توجه می‌نماید. نقل قول وی بسیار زیاد است، از حقایق القرآن، کتاب الزینه، روضة الانس، ریاض المتذکرین، بحر الحقایق، فتوحات شیخ اعظم، رساله تعرف فی معنی التکشف از سعد الحق حموی و... بیاناتی را مطرح می‌کند.
در فراز آیات پس از مباحث لفظی، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح می‌نماید، مانند اشاره اول، اشاره دوم، اشاره سوم و... سپس تحت عنوان کلی «معانی فاتحة و حقایق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح می‌کند.
تفسیر نویسی به زبان فارسی از قرن چهارم هجری شروع شد و تا اواخر قرن نهم که «جواهر التفسیر» نوشته شد، به نام بیش از بیست تفسیر فارسی بر می‌خوریم.
از میان آنها،
روض الجنان معروف به
تفسیر ابو الفتوح رازی، از همه مفصل تر و جامعتر است، و
کشف الاسرارمیبدی بیشتر از همه صبغه ادبی- عرفانی دارد.
جواهر التفسیر در بخش سوره حمد، از جهت تفصیل و جامعیت مطالب، به تفسیر ابو الفتوح شبیه است، و از جهت آرایه‌ها و سبک ادبی به کشف الاسرار نزدیک می‌شود.
در میان تفاسیر عرفانی این دوره نیز، «جواهر التفسیر» امتیازاتی دارد: اول اینکه این کتاب در علم تفسیر است، چیزی که در برخی از تفاسیر عرفانی دیگر یافت نمی‌شود. نکته دیگر ارزش ادبی این کتاب است. امتیاز بعد این است که تنها تفسیری است که از نظریه‌های حروفی و عددی بهره برده است.
۱- ذکر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قدیم میان بسیاری از اهل علم این رسم وجود داشته که ماخذ مطالب را ذکر نمی‌کرده‌اند.
۲- کاربرد اشعار فارسی و عربی برای پرورش مطلب و در این میان اشعار
مولوی رایجتر است.
۳- کاربرد اصطلاحات
صوفیه و عرفا، مانند
صحو،
سکر،
وجد و...
۴- کاربرد
ضرب المثلهای عربی و فارسی.
۵- ریشه یابی لغات: در مورد تک تک کلمات سوره حمد ریشه یابی معنایی آمده است. اما این ریشه یابی و
فقه اللغة شامل بحثهای صرفا لغوی نمی‌شود بلکه همراه با نکات ادبی و با نثر ادبی می‌باشد.
۶- تاثیر پذیری از سبک
خواجه عبدالله انصاری و میبدی.
۷- تقسیم بندی دقیق و تنظیم مطالب.
۸- وجود دو سبک مختلف تفسیری، (جامع و مختصر).
۱-
نثر مسجع۲- کاربرد
جناس۳-
تتابع اضافات۴-
تشبیه و
استعاره۵-
ایجاز در جمله بندی،
اطناب در توضیح
۶-
هم آوایی حروف
۷- حس آمیزی
۸- کاربرد تنوین فتح برای ساخت قید
۹- استفاده از فصل ربطی مستعمل
۱۰- تطابق
صفت و
موصوفچون کاشفی از برجسته‌ترین نثر نویسان نیمه دوم قرن نهم هجری است و
نثر او ساده، شیوا و شامل برخی وجوه تفسیری است، مورد استقبال بسیار قرار گرفته در میان مردم دست به دست می‌گشته است. البته بعدها توسط زواره‌ای (م حدود ۹۵۰ هجری) و
ملا فتح الله کاشانی (م ۹۸۸ هجری) ممزوج به روایات
اهل بیت علیه‌السّلام و تبیین دیدگاههای شیعی می‌گردد. چون کاشفی در
هرات ملازم علیشیر نوایی و
جامی بوده و این کتاب را برای تقدیم به امیر تالیف نموده، اعتقادات شیعی خود را ابراز نکرده است، زیرا
علیشیر نوایی فردی بی نهایت
متعصب بود و ارائه تفسیری بر مذاق شیعه ممکن نبوده است.
مقدمه، تحقیق و تصحیح «جواهر التفسیر» توسط دکتر جواد عباسی انجام یافته است، مقدمه وی در معرفی کاشفی، آثار، مذهب و احوال اوست. نسخه‌ها و شیوه تصحیح آنها در بخش «نسخه شناسی» می‌آید.
نسخه حاضر: نسخه‌های خطی فراوانی از جواهر التفسیر در خارج و داخل ایران وجود دارد. در کار این تصحیح به چهار نسخه موجود در ایران بسنده شده است، که اینک به معرفی آنها می‌پردازیم:
۱- نسخه الف، کتابت آن در سال ۹۷۹ ه بوده و هم اکنون در
کتابخانه آستان قدس رضوی با شماره ۱۲۷۷ در بخش نسخ خطی نگهداری می‌شود.
۲- نسخه ب با شماره ۴۳۴۶ محفوظ در
کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم، این نسخه در سال ۱۰۵۱ قمری نوشته شده و نسبت به سایر نسخه‌ها از همه جدیدتر است.
۳- نسخه جنسخه خطی با شماره ۱۹۴۸ از
مدرسه عالی شهید مطهری، بسیار کم غلط و جا افتادگی است.
۴- نسخه د از
کتابخانه مجلس شورای ملی با شماره ۱۲۷۲۲، با تاریخ کتابت سال ۹۸۳ قمری.
اساس قرار دادن نسخه الف، اولین مرحله کار را تشکیل می‌داد، تطبیق نسخه‌ها با هم و جبران جا افتادگیها و اصلاح متن، را پس از آن انجام دادم.
مرحله دیگر به بررسی دقیق متن پرداختم و ضمن آن با نشانه گذاری‌ها توسط علامتها و پاراگراف بندی نسبت به صحیح خواندن متن ادبی کتاب، تلاش نمودم. هر چه بر متن افزوده یا کاسته شده در زیرنویس آمده است. جواهر التفسیر،
در این نسخه تصاویری از صفحات اول و آخر و نمونه‌ای از دستخط مفسر، آورده شده است. چاپ موجود، که جلد اول می‌باشد، توسط مرکز نشر میراث مکتوب با تحقیق دکتر جواد (فرزاد) عباسی، به سال ۱۳۷۹ ش، در قطع وزیری، نوبت اول خود را عرضه کرده است. ۹- ح ۲ ک/ ۱۲/ ۱۰۲ کتابخانه ملی ایران ۲۵۲۵- ۷۹ م
در پایان این نسخه محقق فهارس گوناگونی را ارائه داده است. این فهرست‌ها از این قبیلند:
۱- فهرست اعلام
۲- فهرست کتابها
۳- فهرست شعر فارسی
۴- فهرست شعر عربی
۵- فهرست امثال و عبارات عربی.
جلد اول «جواهر التفسیر» در ۸۶۴ صفحه عرضه شده است.
۱- مقدمه «جواهر التفسیر» توسط دکتر جواد عباسی
۲- «جواهر التفسیر» کاشفی سوره حمد چاپ مرکز نشر میراث مکتوب
۳-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی جلد ۱ ص۶۹۲
۴-
دایرة المعارف تشیع ج۴ ص۵۲۷ ۵-
طبقات مفسران شیعه دکتر
عقیقی بخشایشی ج۲ ص۳۵۴
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
