• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جهان‌نما

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جهان‌نُما، کتابی‌ جغرافیایی‌، به‌ زبان‌ ترکی‌، تألیف‌ حاجی‌خلیفه‌ (کاتب‌ چَلَبی‌)، مؤلف‌ کشف‌الظنون‌ است.



حاجی‌خلیفه‌ انگیزه‌ تألیف‌ کتاب‌ جهان‌نما را، به‌ویژه‌، جنگ‌ کرت‌ یا اَقْریطِش‌ (در ۱۰۵۵) ذکر کرده‌ است‌.
[۱] ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ کراچکوفسکی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ج۱، ص‌ ۴۹۴.
وی‌ تألیف‌ کتابش‌ را در ۱۰۵۸، آغاز کرد
[۲] محمدطاهر بروسه‌لی‌، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۲۷.
و نامش‌ را جهان‌نما گذاشت‌،
[۳] ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ کراچکوفسکی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ج۱، ص‌ ۴۹۴.
[۴] آدیوار، ج۱، ص‌۱۴۰.
اما پس‌ از مدتی‌ دست‌ از تألیف‌ آن‌ کشید. این‌ اثر نیمه‌ تمام‌ را به‌نام‌ متن‌ اول‌ جهان‌نما یا جهان‌نما ی‌ اول‌ می‌شناسند.
[۵] ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ کراچکوفسکی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ج۱، ص‌ ۴۹۴.



در جهان‌نمای‌ اول‌، توصیف‌ ممالک‌ از غرب‌ ربع‌ مسکون‌ (اندلس‌) و مغرب‌ آغاز و به‌ اقلیم‌ روم (ممالک‌ عثمانی‌)، شبه‌جزیره‌ بالکان‌ و دشتهای‌ مجارستان‌ ختم‌ شده‌ است‌. برای‌ هر سرزمین‌ درباره‌ نام‌، موقعیت‌ و اوضاع‌ جغرافیایی‌، مراکز اداری‌ و شهرهای‌ عمده‌، راهها و منازل‌، تأسیسات‌ و بناها و تاریخ‌ شهرها، اطلاعاتی‌ آورده‌ شده‌ و از این‌ شیوه‌ کمابیش‌ در جهان‌نمای‌ دوم‌ نیز استفاده‌ شده‌ است‌
[۶] سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۴.
(نیز رجوع کنید به ادامه‌ مقاله‌). حاجی‌خلیفه‌، در صفحه‌ پایانی‌ جهان‌نمای‌ اول‌،
[۷] سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۴.
نوشته‌ است‌ که‌ ممالک‌ روم‌ ایلی‌، بوسنی‌ و مجارستان‌، از فتوحات‌ جدید عثمانیها بودند و مطالب‌ راجع‌ به‌ آنها با استفاده‌ از کتابهای‌ قدیم‌ و جدید نوشته‌ شده‌ است‌، اما درباره‌ آناطولی‌، ولایات‌ وندیک‌ (ونیز)، پاپا (پاپ‌) و فرانسه‌، که‌ زمانی‌ جزو روم‌ایلی‌ بودند، مطلب‌ به‌ اختصار نوشته‌ خواهد شد و آنگاه‌ جزایر مجاور اقیانوس‌ اطلس‌، که‌ اقلیم‌ چهارم‌ را تشکیل‌ می‌دهند، معرفی‌ خواهند شد. آخرین‌ شهری‌ که‌ در جهان‌نمای‌ اول‌ به‌ آن‌ پرداخته‌ شده‌، هاتوان‌ (خطوان‌) در مجارستان‌ است‌.
[۸] ج‌ ۲، ص‌ ۵۸۹.
همه‌ نسخه‌های‌ شناخته‌ شده‌ جهان‌نما ی‌ اول‌ ناقص‌اند و معمولاً از فصل‌ سوم‌ (مبحث‌ دریاها) شروع‌ شده‌اند.
[۹] سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۳.
هامر ـ پورگشتال، قسمت‌ روم‌ایلی‌ و بوسنی‌ را از روی‌ نسخه‌ وین ــ که‌ به‌ گمانی‌ به‌ خط‌ مؤلف‌ است‌ ــ در ۱۲۲۷/ ۱۸۱۲ به‌ زبان‌ آلمانی‌ ترجمه‌ کرده‌ است‌.
[۱۰] سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۴.



حاجی‌ خلیفه‌ در ۱۰۶۵، تألیف‌ جهان‌نما ی‌ دوم‌ را با ساختار و مندرجاتی‌ متفاوت‌ با جهان‌نمای‌ اول‌ آغاز کرد، اما با مرگ‌ وی‌ در ۱۰۶۷، این‌ اثر نیز ناتمام‌ ماند.
[۱۱] گوک‌ یای‌، ج۱، ص۶۶.


۳.۱ - قسمت اول‌

کتاب‌ دارای‌ دو قسم‌ است‌: قسم‌ اول‌ شامل‌ چهارده‌ «امر» (فصل‌) درباره‌ جغرافیا و کلیات‌ است‌. در امر اول‌ روشهای‌ استفاده‌ از هندسه‌ و ترسیم‌ نقشه‌ ذکر شده‌ است‌
[۱۲] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۱۳ـ۱۴.
در امر دوم‌ به‌ معنا و موضوع‌ جغرافیا پرداخته‌ شده‌ و پس‌ از ذکر مطلب‌ مختصری‌ درباره‌ واژه‌شناسی کلمه‌ جغرافیا، از کره‌ زمین‌ و رسوم‌ و نقوش‌ آن‌ (عوارض‌ زمین‌) بحث‌ گردیده‌ و جغرافیا علمی‌ دانسته‌ شده‌ که‌ به‌ احوال‌ کره‌ زمین‌ و عوارض‌ سطح‌ آن‌ از حیث‌ جهت‌، رسوم‌، نقوش‌، حدود و مسافات‌ می‌پردازد
[۱۳] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۲۳.
دیگر مباحث‌ قسم‌ اول‌ عبارت‌اند از: مطالبی‌ درباره‌ منظومه‌ شمسی‌
[۱۴] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۴۳ـ۵۲.
، مذاهب‌ سه‌گانه‌ درباره‌ علم‌ هیئت‌، جغرافیای‌ ریاضی‌ و توصیف‌ اتمسفر
[۱۵] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۲۴.
، اقالیم‌ هفت‌گانه‌
[۱۶] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۷۳.
و شرح‌ کتابهای‌ بطلمیوس‌
[۱۷] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۷۴.


۳.۲ - قسمت دوم‌

قسم‌ دوم‌ جهان‌نمای‌ دوم‌، شامل‌ ۴۶ فصل‌ درباره‌ بلاد و ممالک‌ است‌ که‌ از مشرق‌ آسیا آغاز می‌شود و قرار بوده‌ است‌ به‌ سواحل‌ غربی‌ امریکا ختم‌ شود.
[۱۸] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص ۱۰.


۳.۲.۱ - فصل‌ اول‌ تا چهارده

در فصل‌ اول‌ و دوم‌، زمین‌ و ماه‌ و احوال‌ بحار (شامل‌ حرکات‌ آبها و دریاها، جزر و مد و علل‌ آن‌ و آبهای‌ زیرزمینی‌) وصف‌ شده‌
[۱۹] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۹ـ۲۱.
[۲۰] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۱۰۴ـ۱۲۱.
و سپس‌ به‌ هر قاره‌ فصلی‌ جداگانه‌ اختصاص‌ یافته‌ است‌
[۲۱] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۴ به‌ بعد.
در فصل‌ نهم‌ درباره‌ قطب‌ جنوب‌ مطالبی‌ آمده‌
[۲۲] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۴۶ به‌ بعد.
و در فصل‌ چهاردهم‌ به‌ چین‌ و هند پرداخته‌ شده‌ است‌
[۲۳] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۵۳ به‌ بعد.
در قسمت‌ هندوستان‌ علاوه‌ بر ذکر شهرها و وضع‌ جغرافیایی‌ آنها، به‌ترتیب‌، درباره‌ کوهها، گیاهان‌، محصولات‌ کشاورزی‌، معادن‌ و حیوانات‌ مطالبی‌ آمده‌ که‌ بیانگر تقسیم‌بندی‌ موضوعی‌ کتاب‌ نیز هست‌.
[۲۴] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌۳۱۱ـ۳۱۲.


۳.۲.۲ - پس‌ از فصل‌ چهارده‌

پس‌ از فصل‌ چهارده‌، چند فصل‌ به‌ جزایر اختصاص‌ دارد، مانند جزیره‌ سوماترا در فصل‌ هفدهم‌ و جزیره‌ سیلان‌ در فصل‌ نوزدهم‌
[۲۵] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۶۰ به‌ بعد.
[۲۶] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۶۱.
[۲۷] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌۲۱۰.
فصل‌ بیست‌وسوم‌ درباره‌ اقلیم‌ سند است‌
[۲۸] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۰۶ـ ۱۰۸.
[۲۹] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۳۱۴ـ ۳۱۸.
از فصل‌ بیست‌وچهارم‌ مطالب‌ درباره‌ ایران‌ آغاز می‌شود و تا فصل‌ سی‌ و دوم‌ ادامه‌ می‌یابد؛ شامل‌: مکران‌، زابلستان‌ و خواست‌، کشمیر و تبت‌، سیستان‌، بدخشان‌ و غور و تخارستان‌، کرمان‌ و هرمز و لار، اقلیم‌ فارس‌، خوزستان‌ و لرستان‌ و اقلیم‌ جبل‌
[۳۰] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، ص‌ ۱۰۸ به‌ بعد.
فصل‌ سی‌وسوم‌ درباره‌ اقلیم‌ خراسان‌ و قُهستان‌ و یکی‌ از بخشهای‌ مفصّل‌ کتاب‌ جهان‌نمای‌ دوم‌است‌
[۳۱] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌۴۰۱ـ۴۳۲.
پس‌ از آن‌، نواحی‌ دیگر مانند قومس‌ و طبرستان‌ و مازندران‌، خوارزم‌ و دیلم‌ و گیلان‌، ماوراءالنهر، ترکستان‌، آذربایجان‌، اَرّان‌ و مغان‌ و شروان‌، گرجستان‌، ارمنستان‌ و اقلیم‌ شام‌ وصف‌ گردیده‌ است‌. آخرین‌ فصل‌ کتاب‌ به‌ اقلیم‌ آناطولی‌ اختصاص‌ دارد. حدود یک‌چهارم‌ مطالب‌ کتاب‌ درباره‌ ایران‌ است‌.


یکی‌ از نکات‌ بارز جهان‌نما تصاویر و نقشه‌های‌ آن‌ است‌. مهم‌ترین‌ آنها عبارت‌اند از: تصویر منظومه‌ شمسی‌ و سیارات‌
[۳۲] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۸.
، نصف‌النهار قسطنطنیه‌ و دمشق‌ و نسبت‌ آنها با خط‌ استوا
[۳۳] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۲.
و تصویر جهات‌ اصلی‌ و فرعی‌ بر مبنای‌ قبله‌
[۳۴] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۵.
نقشه‌ جهان‌ در دو صفحه‌ دایره‌ای‌ شکل‌
[۳۵] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۲.
، نقشه‌های‌ اروپا با مدارها و نصف‌النهارها
[۳۶] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۶.
، نقشه‌ افریقا که‌ در آن‌ مدارها با خطوط‌ مستقیم‌ و نصف‌النهارها به‌ صورت‌ منحنی‌ آمده‌اند
[۳۷] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌۳۸.
. و نقشه‌ آسیا که‌ در آن‌ مدارها و نصف‌النهارها با خطوط‌ منحنی‌ کشیده‌ شده‌ است‌
[۳۸] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۹.
در نسخه‌ خطی‌ کتاب‌ جهان‌نما ی‌ دوم‌ به‌ زبان‌ ترکی‌، علاوه‌ بر نقشه‌ای‌ از قطب‌ جنوب‌
[۳۹] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۴۶.
، درباره‌ هریک‌ از قسمتهایی‌ که‌ مؤلف‌ از آن‌ها مطالبی‌ آورده‌، نقشه‌ای‌ آمده‌ است‌، ولی‌ در نسخه‌ ترجمه‌ شده‌، همه‌ این‌ نقشه‌ها وجود ندارد. برخی‌ نقشه‌های‌ جهان‌نمای‌ دوم‌ دارای‌ سه‌ مقیاس‌ است‌: میل‌ اسلامی‌، میل‌ فرنگی‌ و میل‌ ایتالیایی‌.
[۴۰] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۱۱۳ـ۱۱۴.



حاجی‌خلیفه‌ برای‌ تألیف‌ جهان‌نمای‌ دوم‌ از حدود ۱۵۰ منبع‌ ترکی‌، عربی‌ و فارسی‌ بهره‌ برده‌.
[۴۱] د. ا. د. ترک، ذیل‌ مادّه‌.
[۴۲] یوردآیدین، ج۱، ص‌ ۲۹۹.
و در مقدمه کتابش‌ به‌ تعدادی‌ از آن‌ها اشاره‌ کرده‌ است‌
[۴۳] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱ـ۴.
، بخشی‌ از اطلاعات‌ مؤلف‌ نتیجه‌ سفرهایش‌ به‌ شهرها و مناطق‌ گوناگون‌ و مشاهدات‌ اوست‌.
[۴۴] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۳۹۲ـ۳۹۳.



کتاب‌ جهان‌نما، به‌سبب‌ تقدم‌ و اعتبارش‌ در موضوعات‌ جغرافیایی‌ و وصف‌ ممالک‌، به‌ویژه‌ سرزمینهای‌ عثمانی‌، از زمان‌ تألیف‌ شهرت‌ یافت‌. این‌ کتاب‌، به‌رغم‌ ناتمام‌ بودنش‌، الگوی‌ دیگر تألیفات‌ جغرافیایی‌ در ترکیه‌ شناخته‌ شده‌ و حتی‌ قرن‌ یازدهم‌ در این‌ کشور، به‌ قرن‌ کاتب‌ چلبی‌ معروف‌ شده‌ است‌.
[۴۵] د. ا. ترک‌، ج‌ ۶، ص‌ ۴۳۷.
[۴۶] سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۹.
[۴۷] سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۳۳.
[۴۸] بانارلی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۶۸۸.
بارتولد
[۴۹] واسیلی‌ ولادیمیروویچ‌ بارتولد، فرهنگ‌ و تمدن‌ اسلامی‌، ج۱، ص‌ ۱۴۱.
جهان‌نما را نخستین‌ تلاش‌ علمی‌ برای‌ مقایسه‌ اطلاعات‌ متون‌ جغرافیایی‌ اروپایی‌ با متون‌ جغرافیایی‌ اسلامی‌ دانسته‌ و گفته‌ است‌ که‌ تا آن‌ زمان‌ در اروپا چنین‌ کاری‌ صورت‌ نگرفته‌ بود.


از نکات‌ انتقادی کتاب‌ حاجی‌خلیفه‌، آن‌ است‌ که‌ مؤلف‌ در متن‌ کتاب‌، به‌جز چند مورد، نام‌ منابع‌ را نیاورده‌ و به‌ ذکر آن‌ها در مقدمه‌ بسنده‌ کرده‌ است‌.


از جهان‌نمای‌ دوم‌ نسخه‌های‌ متعددی‌ موجود است‌.
[۵۰] گوک‌ یای‌، ج۱، ص‌ ۶۹ـ۷۳.
ظاهراً نسخه‌ای‌ که‌ به‌ همت‌ ابراهیمِ مُتفرقَّه‌ (متوفی‌ ۱۱۵۸) و با توضیحات‌ و تعلیقات‌ او، با عنوان‌ تذییل‌الطابع‌، در ۱۱۴۵ انتشار یافته‌، معروف‌ترین‌ نسخه‌ چاپی‌ جهان‌نما و مهم‌ترین‌ کتاب‌ چاپ‌ شده‌ به‌وسیله‌ ابراهیم‌ متفرقّه‌ است‌
[۵۱] رحیم‌ رئیس‌نیا، ایران‌ و عثمانی‌ در آستانه‌ قرن‌ بیستم‌، ج‌ ۳، ص‌ ۳۶ـ۳۷.
[۵۲] د. ا. د. ترک‌، ج‌ ۶، ص‌ ۴۳۷.
از جمله‌ نسخه‌های‌ معروف‌ جهان‌نما، نسخه‌ای‌ در کتابخانه‌ نورعثمانیه‌ (ش‌ ۲۹۹۸) و نسخه‌ دیگری‌ در کتابخانه‌ علی‌پاشا از کتابخانه‌ سلیمانیه‌ شهر استانبول‌ (ش‌ ۱۸۷۷) است‌.
[۵۳] گوک‌ یای‌، ج۱، ص‌ ۷۵.
[۵۴] کاظم‌ روحانی‌، «کتابشناسان‌ مسلمان‌»، ج۱، ص‌ ۹۵، پانویس‌ ۹ .
در ایران‌ نیز دو نسخه‌ از جهان‌نمای‌ دوم‌ وجود دارد: نسخه‌ خطی‌ جهان‌نما به‌ ترکی‌، در ۲۶۷ برگ‌، که‌ در بخش‌ نسخ‌ خطی‌ کتابخانه‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ به‌ شماره‌ نسخه‌ ش‌ ۶۸۸ نگهداری‌ می‌شود و ترجمه‌ جهان‌نما به‌ فارسی‌ که‌ محمد چارمحالی‌ آن‌ را در ۱۲۱۴ به‌ فرمان‌ آقامحمد خان‌قاجار (متوفی‌ ۱۲۱۱) انجام‌ داده‌ و در ۸۲۱ صفحه‌، به‌ شماره‌ ۲۷۰۹، در بخش‌ نسخ‌ خطی‌ کتابخانه‌ مرکزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ محفوظ‌ است‌. نسخه‌ای‌ از جهان‌نما ی‌ اول‌ نیز در کتابخانه‌ آیت‌اللّه‌ نجفی‌ مرعشی‌ در قم‌
[۵۵] مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ تقویم‌التواریخ‌، مقدمه‌ محدث‌، ص‌ ۱۲، پانویس‌ ۳.
و نسخه‌ای‌ در کتابخانه‌ ملی‌ تبریز (چاپ‌ قسطنطنیه‌ در ۱۱۴۵) موجود است‌.


به‌رغم‌ تلاشهای‌ محققان‌ اروپایی‌ و ترکیه‌ای‌، مانند تشنر، کراچکوفسکی‌، گوک‌یای‌ و سلن‌، تحقیقات‌ درباره‌ کتاب‌ جهان‌نما به‌ اندازه‌ای‌ نیست‌ که‌ بتوان‌ درباره‌ جزئیات‌ این‌ کتاب‌ اظهارنظر قطعی‌ کرد. از جمله‌ درباره‌ اینکه‌ نقشه‌های‌ کتاب‌ را خود حاجی‌خلیفه‌ ترسیم‌ کرده‌ است‌ یا پس‌ از وی‌ (به‌ ویژه‌ از سوی‌ ابراهیم‌ متفرقّه‌) بر کتاب‌ افزوده‌ شده‌اند، تردید وجود دارد.
[۵۶] توتنگیل‌، ج۱، ص‌ ۷.
به‌ گفته‌ گوک‌یای‌، نقشه‌های‌ آذربایجان‌ و آناطولی‌ از افزوده‌های‌ ابراهیم‌ متفرقّه‌ و متعلق‌ به‌ جغرافیای‌ کبیر است‌.
[۵۷] د. ا. د. ترک‌، ج‌ ۶، ص‌ ۴۳۷.



(۱) واسیلی‌ ولادیمیروویچ‌ بارتولد، فرهنگ‌ و تمدن‌ اسلامی‌، ترجمه‌ عباس‌ به‌نژاد، تهران‌ ۱۳۸۳ ش‌.
(۲) محمدطاهر بروسه‌لی‌، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌ ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۳) مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ تقویم‌التواریخ‌: سالشمار وقایع‌ مهم‌ جهان‌ از آغاز آفرینش‌ تا سال‌ ۱۰۸۵ ه.ق، از مترجمی‌ ناشناخته‌، چاپ‌ میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌ ۱۳۷۶ ش‌.
(۴) مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، نسخه‌ خطی‌ كتابخانه‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، ش‌ ۶۸۸، میكروفیلم‌ كتابخانه‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، ش‌ ۱۰۴۰.
(۵) مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، از محمد چارمحالی‌، نسخه‌ خطی‌ كتابخانه‌ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، ش‌ ۲۷۰۹.
(۶) كاظم‌ روحانی‌، «كتابشناسان‌ مسلمان‌»، كیهان‌ اندیشه، ش‌ ۴ (بهمن‌ و اسفند ۱۳۶۴).
(۷) رحیم‌ رئیس‌نیا، ایران‌ و عثمانی‌ در آستانه‌ قرن‌ بیستم‌، تبریز ۱۳۷۴ ش‌.
(۸) ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ كراچكوفسكی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ترجمه‌ ابوالقاسم‌ پاینده‌، تهران‌ ۱۳۷۹ ش‌.
(۹) A. Adnan Adivar, Osmanli Turklerinde ilim, Istanbul ۲۰۰۰;
(۱۰) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul ۱۹۸۷;
(۱۱) EI ۲ , s.v. "Djughrafiya. VI: the Ottoman geographers" (by Fr. Taeschner);
(۱۲) Orhan Saik Gokyay, "Katip Celebi: hayati, sahsiyeti, eserleri", in Katip Celebi: hayati ve eserleri hakkinda incelemeler, Ankara: Turk Tarih Kurumu Basmevi, ۱۹۹۱;
(۱۳) IA , s.v. "Katib Celebi" (by Orhan Saik Gokyay);
(۱۴) Hamit Sadi Selen, "(Review of) Cihannuma", in Katip Celebi, ibid ;
(۱۵) TDVIA, s.v. "Cihannuma" (by Orhan Saik Gokyay);
(۱۶) Cavit Orhan Tutengil, "Turk aydinlanmasinin kokleri, Turkiye'de ۲۵۰ yil once basilan ilk Turkce kitaba kadar uzanir", Sanat dergisi, no.۳۰۸ (۱۹۷۹);
(۱۷) Huseyin G. Yurdaydin, "Dusunce hayati", in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. ۳, Istanbul ۱۹۹۰.



۱. ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ کراچکوفسکی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ج۱، ص‌ ۴۹۴.
۲. محمدطاهر بروسه‌لی‌، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، ج‌ ۳، ص‌ ۱۲۷.
۳. ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ کراچکوفسکی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ج۱، ص‌ ۴۹۴.
۴. آدیوار، ج۱، ص‌۱۴۰.
۵. ایگناتی‌ یولیانوویچ‌ کراچکوفسکی‌، تاریخ‌ نوشته‌های‌ جغرافیایی‌ در جهان‌ اسلامی، ج۱، ص‌ ۴۹۴.
۶. سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۴.
۷. سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۴.
۸. ج‌ ۲، ص‌ ۵۸۹.
۹. سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۳.
۱۰. سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۴.
۱۱. گوک‌ یای‌، ج۱، ص۶۶.
۱۲. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۱۳ـ۱۴.
۱۳. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۲۳.
۱۴. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۴۳ـ۵۲.
۱۵. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۲۴.
۱۶. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۷۳.
۱۷. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۷۴.
۱۸. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص ۱۰.
۱۹. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۹ـ۲۱.
۲۰. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۱۰۴ـ۱۲۱.
۲۱. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۴ به‌ بعد.
۲۲. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۴۶ به‌ بعد.
۲۳. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۵۳ به‌ بعد.
۲۴. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌۳۱۱ـ۳۱۲.
۲۵. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۶۰ به‌ بعد.
۲۶. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۶۱.
۲۷. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌۲۱۰.
۲۸. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۰۶ـ ۱۰۸.
۲۹. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۳۱۴ـ ۳۱۸.
۳۰. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، ص‌ ۱۰۸ به‌ بعد.
۳۱. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌۴۰۱ـ۴۳۲.
۳۲. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۸.
۳۳. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۲.
۳۴. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱۵.
۳۵. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۲.
۳۶. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۶.
۳۷. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌۳۸.
۳۸. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۳۹.
۳۹. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۴۶.
۴۰. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۱۱۳ـ۱۱۴.
۴۱. د. ا. د. ترک، ذیل‌ مادّه‌.
۴۲. یوردآیدین، ج۱، ص‌ ۲۹۹.
۴۳. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، جهان‌نما، گ‌ ۱ـ۴.
۴۴. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ جهان‌نما، ص‌ ۳۹۲ـ۳۹۳.
۴۵. د. ا. ترک‌، ج‌ ۶، ص‌ ۴۳۷.
۴۶. سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۲۹.
۴۷. سلن‌، ج۱، ص‌ ۱۳۳.
۴۸. بانارلی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۶۸۸.
۴۹. واسیلی‌ ولادیمیروویچ‌ بارتولد، فرهنگ‌ و تمدن‌ اسلامی‌، ج۱، ص‌ ۱۴۱.
۵۰. گوک‌ یای‌، ج۱، ص‌ ۶۹ـ۷۳.
۵۱. رحیم‌ رئیس‌نیا، ایران‌ و عثمانی‌ در آستانه‌ قرن‌ بیستم‌، ج‌ ۳، ص‌ ۳۶ـ۳۷.
۵۲. د. ا. د. ترک‌، ج‌ ۶، ص‌ ۴۳۷.
۵۳. گوک‌ یای‌، ج۱، ص‌ ۷۵.
۵۴. کاظم‌ روحانی‌، «کتابشناسان‌ مسلمان‌»، ج۱، ص‌ ۹۵، پانویس‌ ۹ .
۵۵. مصطفی‌بن‌ عبداللّه حاجی‌خلیفه‌، ترجمه‌ تقویم‌التواریخ‌، مقدمه‌ محدث‌، ص‌ ۱۲، پانویس‌ ۳.
۵۶. توتنگیل‌، ج۱، ص‌ ۷.
۵۷. د. ا. د. ترک‌، ج‌ ۶، ص‌ ۴۳۷.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهان‌نما»، شماره۵۲۷۷.    






جعبه ابزار