جنگ بویب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَنْگ بُوَیْب، یکی از نبردهای مشهور
عرب با سپاه ساسانی، در کنار رودخانۀ بویب در
عراق که به پیروزی عرب‌ها انجامید.
رود بویب، از شاخه‌های
فرات، از نزدیک محل کوفۀ کنونی می‌گذشت و در روزگار
ساسانیان مرداب فرات به شمار می‌رفت.
این جنگ را «نبرد مهران»، «نبرد نُخَیله» و «یوم الاَعشار» نیز خوانده‌اند.
دربارۀ تاریخ وقوع جنگ بویب اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی آن را در حوادث
رمضان ۱۳/نوامبر۶۳۴،
اما بیشتر مورخان آن را در ۱۴ق آورده‌اند.
به هرحال، گزارش یاقوت که این
جنگ را مربوط به روزگار خلافت ابوبکر (د
جمادی الآخر۱۳/اوت۶۳۴) دانسته،
نادرست است.
شرح جنگ بویب، بیشتر براساس روایات
ابو مخنف(همین مقاله)،
سیف بن عمر تمیمی و
ابن اسحاق (همین مقاله) به ما رسیده است
هرچند که مداینی نیز در کتاب گم شدۀ فتوح‌العراق، اخبار این جنگ را نقل کرده بوده‌است.
اگرچه مفصل‌ترین گزارش از آنِ
سیف بن
عمر است، اما محققان روایات او را مبالغه‌آمیز، غیردقیق و مشحون از تعصب‌های قبیله‌ای دانسته‌اند.
به روایت ابومخنف، تا یک
سال پس از شکست
مسلمانان در
نبرد جِسر، با آن‌که مُثَنّی بن حارثۀ‌شیبانی عریان را به جنگ فرا می‌خواند، اما
عمر بن خطاب اقدامی نکرد و آن‌گاه که خلیفه مردم را به جهاد دعوت کرد، مردم سرباز زدند. چندی بعد، جَریر بن عبدالله بَجَلی خواست با
طایفه بجیله برای جنگ به شام رود. خلیفه آن‌ها را با وعدۀ پاداش و
غنیمت، به جنگ در
عراق تشویق کرد و به همراه عده‌ای از اهل رِدّه روانۀ آن‌جا ساخت.
به گزارش بلاذری، به فرمان
یزدگرد سوم،
شاهنشاه
ایران، مهران، پسر مهربُنداد همدانی.
با ۱۲هزار سپاهی، روانۀ نبرد شد
بر پایۀ برخی از گزارش‌های منقول.
مهران از سوی دو تن از بزرگان ساسانی، فیروزان و رستم برای مقابله با اعراب برگزیده، و یا پیشنهاد شد. به هر حال، سردار ساسانی که خود از پهلوانان ایران بود،
از
مداین راهی حیره شد و بر ساحل شرقی فرات اردو زد، در حالی که سپاه مسلمانان بر ساحل دیگر رودخانه بودند.
در این زمان، گروهی از قبایل مسیحی عرب، مانند نَمِر و
بنی تَغلِب نیز به مسلمانان پیوستند.
بعضی از روایت‌ها، جریر بن عبدالله و برخی دیگر
مثنی بن حارثه را فرمانده کل سپاه مسلمانان دانسته، و جریر را تحت امر او شمرده‌اند. به علاوه، چنین می‌نماید که هر قبیله‌ای زیر فرمان رئیس خویش بود.
به فرمان
عمر،
مسلمانان فقط در صورت پیروزی اجازه داشتند از رود و پل بگذرند.
از این‌رو، سپاه عرب بر ساحل شرقی رود بویب، و یا در محل نُخَیله
مستقر شد.
سرانجام مهران از یکی از پل‌های فرات گذشت و جنگ در گرفت. به روایت
سیف، سپاه ساسانی از سه صف تشکیل شده بود که هر صف یک فیل جنگی داشت و پیادگان در جلو فیلان حرکت می‌کردند.
در جریان جنگ، مسعود بن حارثه، برادر مثنی کشته شد و نبرد شدت گرفت، اما عاقبت مهران به قتل رسید و سپاه بی‌سردار ساسانی گریختند.
به هرحال، بر سر تقسیم غنایم بازمانده از مهران، میان دو سردار عرب اختلاف افتاد، تا سرانجام مثنی لباس و سلاح‌های مهران را میان ایشان تقسیم کرد.
سپاه عرب در بویب غنایم و
اسیر بسیار به چنگ آورد.
براساس روایات، عرب‌ها این جنگ را بدان سبب بوم‌الاعشار خواندند که بسیاری از آنان هر یک ۱۰ تن از لشکر ساسانی را کشته بودند.
اما در شمار کشتگان ایرانی، بسیار
مبالغه شده است، حتی گاه از عدد ۱۰۰هزار یاد کرده‌اند.
ظاهراً پیوستن قبایل عرب مسیحی به سپاه مسلمانان، در پیروزی ایشان مؤثر بوده است.
به هر حال مثنی گروهی از سپاهیان خود را به تعقیب فراریان فرستاد. بازماندگان سپاه ساسانی نیز به
ساباط (= وَلاش‌آباد، در ساحل غربی
دجله) پناه بردند. اعراب روستاهای اطراف را
غارت کردند و سپس بازگشتند، بر اثر این جنگ، مسلمانان بر ناحیۀ سواد تا ساحل غربی دجله مسلط شدند.
(۱)
ابن حبیش، عبدالرحمان، الغزوات، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۲)
ابن ندیم، الفهرست.
(۳) اطلس تاریخ الاسلام حسین مونس، قاهره، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۴) امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.
(۵) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۵م.
(۶) تقی‌زاده، حسن، از پرویز تا چنگیز، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۷) حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارمکتبة الحیاة.
(۸) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش اکرم ضیاء
عمری، نجف، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م.
(۹) دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم
عامر و جمال الدین شیال، قاهره، ۱۹۶۰م.
(۱۰) زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۱) طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری.
(۱۲) عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
(۱۳) عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ج۱، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م، ج۲، تهران، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۴) کمال، احمد عادل، الطریق الی المدائن، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۵) یاقوت حموی، بلدان.
(۱۶) یعقوبی، احمد، تاریخ، نجف، ۱۳۵۸ق.
(۱۷) Caetani، L، Annali dell’Islām، Hildesheim/New York، ۱۹۷۲.
(۱۸) id، Chronographia islamica، Rome، ۱۹۱۲.
(۱۹) Vaglieri، LV، » The Partiarchal and Umayyad Caliphates «، The Cambridge History of Islam، volI (A)، eds PM Holt et al، Cambridge، ۱۹۷۰.
(۲۰) Zarrinkūb، AH، » The Arab Conquest of Iran and its Aftermath «، The Cambridge History of Iran، vol IV، ed RNFrye، Cambridge، ۱۹۷۵؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جنگ بویب»، شماره۵۱۹۲.
