جمیل بن دراج نخعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَمیل بن دَرّاج،
راوی،
محدّث و
فقیه
نامدار شیعی می‌باشد.
از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست، اما چون از
اصحاب امام صادق،
امام کاظم و
امام رضا علیهم‌السلام
بوده، حداقل بیست سال قبل از
شهادت امام صادق (۱۴۸) و پیش از سال ۱۲۸ به
دنیا آمده است.
خاندان وی مقیم
کوفه بودند و با
قبیله نَخَع کوفه پیوند
ولاء (= وابستگی حمایتی) داشتند، به همین سبب او را
نَخَعی یا مَوْلی‌النَّخَع
خوانده‌اند.
کنیه او ابوعلی، یا به گفته
ابن‌فضّال، ابومحمد بود.
به دلیل نزدیکی زمانی ابن‌فضّال با جمیل، گفته ا بن فضّال درست‌تر دانسته شده است.
پدرش،
ابوالصَبیح درّاج،
بقالی می‌کرد
و برادر کوچک‌ترش،
نوح بن درّاج، از راویان
ثقه و
شیعیان موَجَّهِ کوفه و
قاضی آن دیار و در برهه‌ای قاضی بخش شرقی
بغداد بود.
جمیل بن درّاج در
حدیث از مشهورترین و موثق‌ترین راویان
شیعه است که تمامی
رجالیان وی را توثیق و تمجید کرده
و او را با عناوینی چون ثقه،
شیخ و
وجه‌الطائفه ستوده‌اند
که هر کدام از این عناوین، به تنهایی، بر اعتبار روایات او نزد نقادان حدیث دلالت می‌کند.
علاوه بر این،
کَشّی وی را در زمره هجده تن فقیهی ذکر کرده است که اصحاب
امامیه (العِصابة) بر
صحت روایات، تصدیق اقوال و
فقاهت آنها اتفاق نظر و
اجماع دارند. کشّی
نامهای این هجده تن را در سه گروه شش نفری آورده و جمیل را در گروه دوم قرار داده است. این سه گروه ــکه در اصطلاح حدیثی شیعه، به
اصحاب اجماع معروف‌اند
و بالاترین درجات اعتماد و وثاقت را در
فقه و حدیث شیعه دارندــ به ترتیب در سه طبقه از اصحاب مشترک
امام باقر و
امام صادق علیهماالسلام، اصحاب امام صادق علیه‌السلام و اصحاب مشترک امام صادق و
امام کاظم علیهماالسلام جای می‌گیرند.
جمیل بن درّاج موثق‌ترین و فقیه‌ترین فرد از گروه دوم
به شمار آمده است.
نام او در ۵۷۰ روایت، در
کتب اربعه، به صورت جمیل بن درّاج
و دهها بار با نام جمیل
در اسناد یاد شده است. چون نام جمیل، میان جمیل بن درّاج و
جمیل بن صالح، از اصحاب موثق امام صادق (علیه‌السلام)، مشترک و محتمل است، وی براساس طبقه و نام قبل و بعد در سلسله
سند، شناسایی می‌شود.
روایات جمیل بن درّاج در کتب حدیثی، بیشتر درباره
عقاید،
اخلاق،
آداب، و ابواب مختلف فقه است که خود حاکی از گستردگی
دانش فقهی اوست. وی نزدیک سیصد حدیث را مستقیماً از امام باقر، امام صادق و امام کاظم روایت کرده که در این میان، روایات او از امام صادق بسیار بیشتر است.
علاوه بر این، از پنجاه و اندی راوی حدیث نقل کرده است که غالباً از اصحاب امام صادق بوده‌اند.
بیشترین روایات با واسطه او، به ترتیب فراوانی نقل، نخست از
زراره بن اعین (با ۹۲ روایت)
و سپس از
محمد بن مسلم (با ۵۵ روایت)
است که هر دو از بزرگ‌ترین فقها و محدّثان شیعه و از گروه اول اصحاب اجماع بوده‌اند. جمیل به زراره بن اعین بسیار ارادت داشت. وی همچنین از سه تن دیگر از اصحاب اجماع روایت کرده است که عبارت‌اند از:
فُضَیل بن یسار بصری و
ابوبصیر، از اصحاب امام باقر و امام صادق؛ و
عبدالله بن بُکَیر بن اعین، از اصحاب امام صادق.
از نکات شایان توجه در روایات جمیل این است که ظاهراً در بسیاری از نقل‌های یک واسطه‌ای از
معصوم علیه‌السلام، طرق متعدد داشته، به همین دلیل در افزون بر پنجاه روایت او در کتب حدیثی،
واسطه وی تا امام با این عبارات یاد شده است: عن بعض اصحا بن ا، عن جماعه من اصحا بن ا، و عن بعض اصحابه.
بیش از چهل تن از جمیل روایت کرده‌اند
که، به ترتیب فراوانی روایات منقول، عبارت‌اند از:
محمد بن اَبی‌عُمَیرِ اَزْدی، از اصحاب
اجماع و بزرگان
صحابه امام کاظم و امام رضا؛
علی بن حَدید، از اصحاب امام‌رضا و امام جواد؛
احمد بن محمد بن اَبی‌نَصْر بَزَنْطی، از اصحاب اجماع و بزرگان اصحاب امام کاظم و امام رضا؛
جعفر بن محمد بن حکیم، از اصحاب امام کاظم؛ و
فضاله بن ایوب، از اصحاب اجماع و از اصحاب امام کاظم و امام رضا.
همچنین برخی از بزرگان
فقه و
حدیث در زمره ناقلان احادیث اویند، از جمله
حسن بن محبوب سرّاد (زرّاد) و
یونس بن عبدالرحمان، هر دو از محدّثان و فقیهان اصحاب اجماع در طبقه یاران امام کاظم و امام رضا؛
حَمّاد بن عثمان، از اصحاب اجماع و از اصحاب امام صادق؛
حسن بن علی بن فَضّال،
صَفْوان بن یحیی و
عبداللّه بن مُغیره بَجَلی، از اصحاب اجماع در گروه اصحاب مشترک
امام کاظم و
امام رضا.
به این ترتیب، از حدود چهارده تن
اصحاب اجماع (با توجه به اختلاف‌نظر در افراد طبقه سوم) که در طبقه او و پس از او جای می‌گیرند، نُه تن به نقل احادیث او پرداخته‌اند.
از جمیل سه
تألیف گزارش شده است: یکی به صورت مستقل، دیگری تألیف مشترک با
مُرازم بن حکیم اَزْدی مدائنی و سومی تألیف مشترک با
محمد بن حُمران.
از تألیف مستقل او گاهی با تعبیر اصل ــ که حاکی از اعتبار آن در مجموعه احادیث شیعه است‌ــ و گاهی با نام کتاب یاد شده است.
این اختلاف تعبیر نباید موجب تصور دو تا بودن آنها شود.
طرق نقل اصل جمیل بسیار متعدد است که از آن میان،
محمد بن ابی‌عمیر در طریق
نجاشی و
شیخ طوسی و
ابوغالب زراری‌اند؛
علی بن حدید در طریق ابوغالب زراری است،
جعفر بن محمد بن حکیم در طریق ابوغالب زراری است و
صفوان بن یحیی در طریق شیخ طوسی.
به جز بخش کوتاهی از اصل این کتاب، که
ا بن ادریس حلّی در پایان کتاب
السرائرآورده، دیگر بخشهای آن به تفاریق در آثار مختلف امامی آمده است.
دو کتاب دیگر او نیز دارای راویان بسیارند که از آن جمله علی بن حدید است که نجاشی، کتاب مشترک‌التألیف جمیل بن درّاج و
مرازم بن حکیم را، با چند واسطه از علی بن حدید، نقل کرده است.
روایت کتب جمیل به وسیله ناقلان یاد شده، به ویژه
محمد بن اَبی‌عُمَیر و علی بن حدید، ممکن است توضیحی برای فراوانی روایات آنان از جمیل بن درّاج در کتابهای حدیثی باشد که قبلاً به آنها اشاره شد (برای بخشهای باقی‌مانده از این دو کتاب رجوع کنید به
مدرسی طباطبائی.
).
جمیل از حاملان احادیث خاص
امامان محسوب می‌شد و حتی امام صادق (علیه‌السلام) او را از نقل برخی احادیث ــ که نزد همه
شیعیان شناخته شده نیست‌ــ برحذر می‌داشت، زیرا موجب تکذیب جمیل می‌شد.
جمیل تا مدتی کوتاه پس از
شهادت امام کاظم، در
امامت امام‌رضا علیهم السلام
شک داشت و از این‌رو جزو
واقفیه به شمار آمد.
اما پس از ملاحظه شواهد دالّ بر امامت امام رضا،
به همراه جمعی از اصحاب بزرگ امام کاظم علیه‌السلام، همچون
احمد بن محمد بَزَنْطی و
یونس بن یعقوب، از این نظر
عدول کرد و از
وفاداران امام رضا شد.
از پاره‌ای روایات و گفتگوهای
اصحاب
امامیه با او برمی‌آید که در زمان
حیات نیز به نیک محضری و پرفایدگی مجلس اشتهار داشته و از عالمان اهل
عبادت و
ورع و
ادب اسلامی محسوب می‌شده است.
جمیل در اواخر عمر نابینا شد و در روزگار امام رضا (علیه‌السلام) وفات یافت.
مزاری، نزدیک
رود دجله، در ناحیه سمیکه از توابع دجیل واقع است. درباره مدفون در این مزار، اختلاف نظر وجود دارد و دو دیدگاه، مطرح می‌باشد: براساس یک قول، این زیارتگاه مدفن جمیل بن دراج، از راویان و محدثان مشهور شیعه در
قرن دوم هجری است.
براساس قول دیگری، صاحب این مزار، سیدی از نسل
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) است که براساس کتیبه روی قبر، در سال ۶۵۰ ه. ق، از دنیا رفته است و نسبش با نُه واسطه، این‌گونه به آن حضرت می‌رسد:
جمیل بن
سلیمان بن صلاح‌الدین بن
صالح بن
موسی بن
علی بن
یحیی بن
حسن بن
حسین بن
زید النار بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام).
ابوسعیده موسوی، به‌جای جمیل بن سلیمان بن صلاح‌الدین، نام وی و پدرش را جمال‌الدین بن صلاح‌الدین، بیان کرده است.
گفتنی است که
مامقانی به نقل از برخی اشخاص مورد اعتماد خود، از این مزار با نام جمیل بن کاظم (علیه‌السّلام) یاد کرده است، اما آن را قبر جمیل بن دراج، دانسته است.
بنابراین با توجه به شهرت زیارتگاهی به این نام (جمیل بن امام کاظم (علیه‌السّلام)) و نیز وجود کتیبه مورد اشاره بر قبر، قول دوم، پذیرفتنی‌تر به نظر می‌رسد.
گفته می‌شود که گنبد و ساختمان زیارتگاه، برای نخستین بار در سال ۷۵۰ ه. ق، بر قبر بنا شد، اما بانی آن، مشخص نیست.
در دوره اخیر نیز به دست وزارت اوقاف عراق در سال ۱۹۹۴ م، بازسازی شده است.
ساختمان زیارتگاه، شامل اتاقی است به شکل مربع و به ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر که رواق‌هایی گرداگرد آن وجود دارد و بر فراز آن نیز گنبدی به چشم می‌خورد.
(۱) ا بن ادریس حلی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
(۲) ا بن داوود حلّی، الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۳) محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) حرّعاملی، وسائل الشیعه.
(۵) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد.
(۶) ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث.
(۷) احمد بن محمد زراری،
رساله ابی‌غالب الزراری الی ا بن ا بن ه
فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم، ۱۴۱۱.
(۸) جعفر سبحانی، کلیات
فی علم‌الرجال، قم، ۱۴۱۴.
(۹) حسن صدر،
نهایة الدرایه فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، قم، ۱۴۱۳.
(۱۰) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵.
(۱۱) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰.
(۱۲) محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبه، چاپ عباداللّه طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱.
(۱۳) محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم، ۱۴۰۵.
(۱۴) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۱۵) حسین مدرسی طباطبائی، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، دفتر۱، ترجمه علی قرائی و
رسول جعفریان، قم، ۱۳۸۳ش.
(۱۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷.
(۱۷) حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
دانشنامه جهان اسلام، بن یاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله جمیل بن دراج، ص۴۸۹۸. زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «مرقد جمیل بن درّاج»، ج۱، ص۵۲۷.
