مسجد جمکران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد جَمْکَران، مسجدی منسوب به
امام عصر (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در محدوده روستای جمکرانِ شهر
قم می‌باشد.
این
مسجد، که به سبب نزدیکی با روستای مذکور، به مسجد جمکران شهرت یافته است و به سبب انتساب به
حضرت مهدی، مسجد صاحب‌الزمان نامیده می شود،
در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است.
جمکران در گذشته روستای مهمی بوده و نام آن در کتاب تاریخ قم (
قرن چهارم) بارها تکرار شده است.
به گفته حسن بن محمد قمی
جمکران اولین روستای قم بوده است که جم ملک آن را بنا کرد.
او همچنین انتساب بنای جمکران را به
سلیمان بن داوود (علیه‌السلام) خلاف واقعیت ندانسته و ساخت محله‌ها و بناها و آتشکده‌هایی در این روستا را به شخصی به نام جلین پسر ماکین نسبت داده است.
در متون
عصر قاجار به مزارع و محصولات کشاورزی جمکران
اشاره شده است.
به گزارش
تاریخ قم، اولین مسجدی که در
قم، پیش از
مهاجرت اشعریان از
کوفه به این شهر در اوایل قرن دوم، بنا گردید، مسجد قریه جمکران بود که
خَطّاب اسدی آن را بنیان نهاد و در آن به‌تنهایی
نماز می‌گزارد.
مدرسی طباطبایی
احتمال داده است که مسجد جمکران فعلی همان
مسجد خطّاب اسدی باشد که پس از گریز ساکنان غاضریه از
قبیله بنی اسد به جمکران، به هنگام قیام
مختار در
کوفه، توسعه بیشتری یافت.
از مکان‌هایی که امروزه علاقه‌مندان
امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به آن توجه دارند، مسجد جمکران است. طبق آنچه در برخی کتاب‌های معاصر و پیش از آن آمده، این مسجد به دستور حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف) ساخته شده است.
نخستین کتابی که به صورت گسترده حکایت بنای مسجد را نقل کرده، کتاب
نجم الثاقب است.
این
حکایت به عنوان حکایت نخست در باب هفتم با عنوان «در ذکر احوال کسانی که در دوران
غیبت کبرا خدمت آن جناب رسیده‌اند» این‌گونه نقل شده است:
شیخ فاضل حسن بن محمد بن حسن قمی، (در کتاب‌های رجالی متقدم و متأخر چنین نامی نیامده است.) معاصر صدوق، (برخی گفته‌اند: با توجه به اینکه طبق این نقل، صاحب تاریخ قم، معاصر
شیخ صدوق و نیز اتفاق یادشده در زمان او رخ داده است، شایسته بود به جای نقل از کتاب صدوق حکایت را، از خود او و یا حسن بن مثله یا شاهدان این حادثه نقل می‌کرد.) در تاریخ قم نقل کرده (در تاریخ قم، نسخه سال ۱۰۰۱، تصحیح سید جلال الدین طهرانی به سال ۱۳۵۳ ق، این حکایت وجود ندارد. ممکن است در نسخه در
اختیار صاحب نجم الثاقب وجود داشته است.
) از کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین، (در کتاب مستدرک از آن، با عنوان «مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین» یاد شده است.)
(و در مستدرک اشاره‌ای به
کتاب تاریخ قم نشده است.) از مصنفات شیخ ابی‌جعفر محمد بن بابویه قمی، (مرحوم نوری درباره این کتاب می‌نویسد: «و لم اجد الکتاب فی فهرس کتبه»)
به این عبارت در باب بنای مسجد جمکران از قول حضرت امام محمد (بسیاری از علما، از جمله محدث نوری نام بردن حضرت را به این نام حرام می‌دانند.) مهدی (علیه‌صلوات‌اللّه‌الرحمن) که سبب بنای مسجد مقدس جمکران و عمارت آن به قول امام (علیه‌السلام) این بوده است که شیخ عفیف صالح حسن بن مثلۀ جمکرانی رحمه اللّه می‌گوید:
که من شب سه‌شنبه هفدهم ماه مبارک
رمضان سنه ثلث و تسعین (روشن نیست ۲۹۳ است یا ۳۹۳.) در سرای خود خفته بودم که ناگاه جماعتی مردم به در سرای من آمدند. نصفی از
شب گذشته مرا بیدار کردند، گفتند برخیز و طلب
امام محمد مهدی صاحب الزمان صلوات‌علیه را
اجابت کن که تو را می‌خواند... .
آنگاه حکایت رفتن و دیدار خود را شرح داده است.
تا اینکه نقل می‌کند: حضرت
امام (علیه‌السلام) مرا به نام خود خواند و گفت برو و حسن مسلم را بگو که تو چند سال است که عمارت این زمین می‌کنی و می‌کاری و ما خراب می‌کنیم و پنج سال است که زراعت می‌کنی و امسال دیگرباره باز گرفتی و عمارتش می‌کنی رخصت نیست که تو در این زمین دیگرباره زراعت کنی باید هر انتفاع که از این زمین برگرفته رد کنی تا بدین موضع مسجد بنا کنند و بگو این حسن مسلم را که این زمین شریفی است و حق‌تعالی این
زمین را از زمین‌های دیگر برگزیده است و شریف کرده و تو با زمین خود گرفتنی و دو پسر جوان خدای عز و جل از تو باز ستد و تو تنبیه نشدی و اگرنه چنین کنی آزار وی به تو رسد آنچه تو آگاه نباشی... (از این سخنان به دست می‌آید این زمین پیشتر مسجد بوده یا اینکه حداقل ملک حسن مسلم نبوده است و او آن را
غصب کرده است).
مردم را بگو تا رغبت بکنند بدین موضع و عزیز دارند و چهار رکعت
نماز اینجا بگذارند. دو رکعت
تحیت مسجد در هر رکعتی یک بار الحمد و هفت بار قل هو اللّه احد و
تسبیح رکوع و
سجود هفت بار بگویند و دو رکعت نماز امام صاحب الزمان (علیه‌السلام) بگذارند (ممکن است این بخش را محدث نوری افزوده باشد؛ چراکه نمازی که بزرگان به نام نماز
امام زمان (علیه‌السلام) معرفی کرده‌اند، اندکی با این بیان متفاوت است.)
بر این نسق چون
فاتحه خواند به إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ رسد، صد بار بگوید و بعد از آن فاتحه را تا آخر بخواند و در رکعت دوم نیز به همین طریق بگذارد و تسبیح در
رکوع و
سجود هفت بار بگوید و چون نماز تمام کرده باشد
تهلیل بگوید و
تسبیح فاطمه زهرا (علیهاالسلام) و چون از تسبیح فارغ شود سر به سجده نهد و صد بار صلوات بر پیغمبر و آلش صلوات اللّه علیهم بفرستد و این نقل از لفظ مبارک امام (علیه‌السلام) است که «فمن صلیهما فکانما صلی فی البیت العتیق»؛ (پیشتر، چنین تشبیهی از هیچ‌یک از پیشوایان
معصوم (علیهم‌السلام) برای هیچ مکانی
ذکر نشده است.) یعنی هر که این دو رکعت
نماز بگذارد، همچنین باشد که دو رکعت نماز در
کعبه گزارده باشد.
حسن مثله جمکرانی گفت که من چون این سخن بشنیدم، گفتم با خویشتن که گویا این موضع است که تو می‌پنداری: انما هذا المسجد للامام صاحب الزمان...
مولف گوید: در نسخه فارسی تاریخ قم و در نسخه
عربی آن‌که عالم جلیل آقا محمدعلی کرمان‌شاهی مختصر این قصه را از آن نقل کرده در حواشی رجال میر مصطفی در باب حسن تاریخ قصه را در ثلث و تسعین یعنی نود و سه بعد از دویست (اگر حادثه در سال ۲۷۳ ق رخ داده باشد، سی سال و اگر در ۲۹۳ ق پدید آمده باشد، ده سال پیش از ولادت شیخ صدوق بوده و لازمه، آن این است که ایشان از کسی نقل کرده باشد، در حالی که به آن، هیچ اشاره‌ای نشده است. افزون بر آن، در این صورت می‌بایست ایشان در برخی آثار دیگر خود ـ همچون
کمال‌الدین و تمام النعمه که ویژه
امام زمان (علیه‌السلام) است ـ نیز به آن اشاره می‌کرد. نیز آن‌که می‌بایست در رخدادهای
غیبت صغرا قرار می‌گرفت و نواب خاص هم بدان اشاره می‌کردند؛ بنابراین سال ۳۷۳ ق بهتر است.) نقل کرده و ظاهرا بر
ناسخ مشتبه شده و اصل سبعین بوده که به معنی هفتاد است؛ زیرا که وفات شیخ صدوق پیش از نود است. (متن دارای
اضطراب است؛ روشن نیست مقصود ۲۷۳ است یا ۳۷۳).
آنچه در بالا آمد فقط بخش‌هایی از داستان نوشتۀ مرحوم نوری در کتاب نجم الثاقب بود. لازم یادآوری است که محدث نوری در کتاب
مستدرک الوسائل و نیز جنة المأوی به نقل این داستان با برخی تفاوت‌ها، پرداخته است. (برخی گفته‌اند: با توجه به اهمیت این
داستان - به ویژه
شفا یافتن انسان‌های بسیار در آن حادثه - شایسته بود در کتاب‌های فراوانی نقل شود).
مرحوم نوری در کتاب مستدرک سال این رخداد را ۳۹۳ ق، (این تاریخ، نه فقط با توجه به سال رحلت شیخ صدوق (۳۸۱ ق)، دوازده سال پس از رحلت شیخ صدوق خواهد بود که با توجه به نگارش کتاب تاریخ قم (۳۷۸ ق) پانزده سال پس از آن کتاب است؛ بنابراین غیر قابل قبول است).دانسته و در جنة المأوی نیز بر آن تأکید کرده است.
این مسجد، در سده‌های اخیر، بارها نوسازی و بازسازی گردید و به تازگی مسجد قدیمی یک‌سره ویران و مسجد بسیار بزرگی با گنبد و گل‌دسته بر جای آن ساخته شد. در این اواخر بیرون مسجد، سردابی کنده‌اند که به
تبعیت از سرداب سامرا نیازمندان و دردمندان از راه دریچه مشبکی به بیان نیاز خود می‌پردازند و یا خواسته‌های خود را در نامهای نوشته از راه دریچه به درون آن می‌اندازند.
همچنین، دارای کتاب‌خانه‌ای بسیار غنی از کتاب‌های
مهدویت است که در زمان‌های خاصی، به محققان و مهدی‌پژوهان خدمات‌رسانی می‌کند.
صرف‌نظر از برخی پرسش‌هایی که دربارۀ این مسجد مطرح می‌شود و نیز صرف‌نظر از اینکه آیا پایه‌گذاری مسجد به دستور
حضرت مهدی (علیه‌السلام) بوده، یا پیشتر از آن نیز مسجد بوده، و نیز اینکه آیا
حکایت یادشده در
خواب، مکاشفه یا بیداری بوده، امروزه این مکان از محل‌های منسوب به آن حضرت و مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان و بزرگان است؛ پس لازم است به دور از هرگونه
افراط و تفریط مورد احترام قرار گیرد.
ـــ
(حکایت ساخت مسجد)قول مشهور درباره ساخت مسجد کنونی جمکران به حکایتی برمی‌گردد که
حاج‌میرزا حسین نوری (۱۲۵۴ـ۱۳۲۰) در کتاب‌هایش، از جمله نجم ثاقب، با استناد به کتاب تاریخ قم
و نیز کتاب مونس‌الحزین فی معرفة‌الحق و الیقین (تألیف
شیخ‌صدوق، متوفی ۳۸۱)، نقل کرده است.
بر طبق این حکایت، حسن بن مثله جمکرانی در پی رؤیایی که می‌بیند، در سه‌شنبه ۱۷
رمضان ۳۹۳ به خدمت امام مهدی (علیه‌السلام) می‌رسد و در آن جلسه دستورِ ساخت مسجد در مکانی که برگزیده و در آن نشانه‌هایی قرار داده شده، نماز خاص آن مسجد و
قربانی کردن یک
بز و
انفاق آن بر مردم به او
ابلاغ می گردد، سپس سید ابوالحسن، از درآمد زمین مزبور، که در
اختیار حسن بن مسلم بوده، به اضافه وجوه حاصل از اراضی رَهَقِ ناحیه اَردَهالِ
کاشان، مسجد را، با سقفی از چوب، احداث می‌کند.
ـــ
(اشکالات علماء)محققان و
علما چندین اِشکال بر این حکایت وارد کرده‌اند، که از آن جمله است: وفات شیخ صدوق قبل از وقوع این حادثه؛
و اثبات نشدن درستی انتساب کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین به شیخ صدوق.
برخی نیز به این اِشکال‌ها پاسخ داده‌اند.
در عین حال، در دهه‌های اخیر بسیاری از
مراجع تقلید و علما برای این
مسجد احترام و قداست ویژه قائل شده و برای
عبادت در آن‌جا حضور یافته و عبادت در آن‌جا را به دیگران نیز توصیه کرده‌اند.
درباره این مسجد در هیچ‌یک از منابع تاریخی سخنی نیست و تنها
منشی قمی،
ضمن وقایع سال ۹۸۶، در شرح حال
میرغیاث‌الدین محمد میرمیران نوشته است که او به هنگام توقف در قریه لَنجَرودِ قم، گاهی در مَقامِ با احترام حضرت امام صاحب العصر و الزمان در جمکران
اعتکاف می‌کرد، که به گفته
فقیهی مقصود از آن مقام، مسجد جمکران است.
اطلاع دیگر، مأخود از کتیبه تاریخی مسجد، مشتمل بر
شعری با ماده
تاریخ ۱۱۶۷، است که به تعمیر مسجد در آن سال اشاره دارد.
ظاهراً در همان زمان راهی درشکه‌رو برای مسجد احداث گردید.
در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، ساختمان مسجد قدیمی و نیمه‌ویران بود.
رونق مسجد جمکران در دوران اخیر مرهون توجه
آیت‌اللّه محمدتقی بافقی است.
قبل از ایشان فقط بعضی از اهل
علم و افراد مطّلع برای
شب‌زنده‌داری به مسجد جمکران می رفتند.
بافقی هر شب چهارشنبه، به همراه گروهی از طلاب، پیاده به مسجد می‌رفت و
نماز مغرب و
عشاء را در آن‌جا اقامه می کرد و تا
اذان صبح در آن‌جا به عبادت می پرداخت و بدین‌ترتیب، توجه مردم را به این مسجد جلب کرد.
پس از تشکیل نخستین هیئت امنای مسجد در ۱۳۴۹ش، تحت نظارت سازمان اوقاف، توجه بیشتری به این مسجد شد.
پس از پیروزی
انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش)، شورای مدیریت
حوزه علمیه قم اعضای هیئت امنا را معرفی کرد و اداره اوقاف نیز نظارت بر امور مسجد را برعهده گرفت.
مسجد جمکران هم اکنون با واحدهای گوناگونی (مانند واحد مراسم و تبلیغات، روابط عمومی، کتابخانه، انتشارات و تحقیقات، ثبت
کرامات،
نذور و هدایا) اداره می شود و سالانه پذیرای حدود پانزده میلیون
زائر از سراسر کشور است.
به استناد اشاره قاضی احمد قمی و کتیبه مورخ ۱۱۶۷، مسجد پیش از دوران
افشاریه ساخته شده است، ولی از ویژگی‌های
معماری عصر صفوی در مسجد جمکران اطلاعی در دست نیست.
بر طبق کتیبه مسجد، بنایی که در ۱۱۶۷ میرزا علی‌اکبر جمکرانی آن را تعمیر کرد، شامل مسجدی ستون‌دار به ابعاد ۱۷×۵ متر با چهار فرش‌انداز، در جنوبِ صحنی به ابعاد ۱۷×۱۳ متر بوده است،
که در دوران ناصری، حاج علیقلی جمکرانی یک جانب صحن آن را با مبلغ سیصد تومان بنا کرد.
علی اصغر‌خان اتابک در اوایل حکومت مظفرالدین شاه (حک: ۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) مسجد و صحن را تعمیر کرد و حجره‌ها و ایوان‌هایی در اطراف صحن و دو آب‌انبار، یکی در صحن و دیگری در خارج از صحن، بنا کرد.
آیت‌اللّه بافقی نیز تعمیراتی در مسجد انجام داد و در آن‌جا آب‌انباری احداث کرد.
در طی تعمیر مسجد در دوره قاجار، تزئیناتی به بنا افزوده شد که شامل ازاره کاشیکاری خشتی هفت‌رنگ به ارتفاع ۵ر۱ متر و تزئیناتی با نقوش اسلیمی با آب طلا و لاجورد در قسمت فوقانی و کتیبه‌ای از کاشی‌های خشتی به
خط ثلث از
سوره جمعه در بخش میانی شبستان مسجد بود.
این مسجد دارای چهار
محراب پنج تَرْکی با پوشش مقرنس گچی و لچکی‌های کاشیکاری شده با کتیبه‌هایی به خط ثلث با عبارت «فَمَنْ صَلّیها فَکَانَّما صَلّی فی البیتِ العتیق» بود.
در میان محراب مرکزی چاه کوچکی قرار داشت که دهانه آن با سنگ مرمر میان‌تهی پوشانده شده بود و برخی زائران برای
تبرک از درون آن خاک می‌بردند.
در سینه همین محراب قطعه سنگ دیگری از مرمر شفاف قرار داشت که در میان آن اثر یک قدم بزرگ، به نشان قدمگاه بودن مسجد، حجاری شده بود.
در ۱۳۵۰، با اقدام آیت‌اللّه فیض (متوفی ۱۳۷۰) چاه را پُر کردند و سنگ مزبور را کندند، زیرا به
اعتقاد ایشان نشان
بدعت بود.
در ۱۳۳۲ش مسجد جمکران به
اهتمام سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمت‌های آن تجدید بنا شد و تالاری در جنوب صحن، با شش ستون از تیرآهن، به طول هفده و عرض چهار متر، احداث گردید که در واقع همان محوطه ورودی مسجد بود.
کتیبه تاریخی مسجد با مادّه تاریخ ۱۱۶۷ در همین بنا نصب بود.
که اکنون در انبار مسجد نگهداری می‌شود.
در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول سیزده متر، با تزئیناتی از آجرهای تراش و کاشی‌های هفت‌رنگ، احداث گردید که نام بانی (سیدمحمد آقازاده)، و تاریخ ۱۳۷۲ و نام معمار به خط ثلث در آن
ذکر شده است.
نمای ورود به صحن در این دوران ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اِسْپَر مزین به کاشی هفت‌رنگ در دو طرف بوده است.
در نمای درگاه نیز کتیبه‌هایی با مضامین اهمیت ادای بموقع
نماز و تاریخهای ۱۳۱۸ و ۱۳۷۱ وجود داشته است.
در قسمت جنوب شرقی مسجد گل‌دسته آجری هشت ترکی به ارتفاع هفده متر قرار داشته که، به استناد کتیبه، در ۱۳۱۸ ساخته شده بوده است.
هم‌زمان با
پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش زائران و لزوم گسترش بنا، هسته تاریخی مسجد تخریب شد و با اشراف
آیت‌اللّه مرعشی نجفی به شکل مربعی علامت‌گذاری گردید.
که با سنگ‌فرش جداگانه‌ای با نوار سیاه و سفید مشخص شده است.
پس از آن، با خریداری زمین‌های [[|کشاورزی]] اطراف مسجد، چهل هکتار زمین در
اختیار مسجد جمکران قرار گرفت که ۵ر۵ هکتار آن به محوطه و صحن اصلی
اختصاص یافت.
در وضع موجود، مسجد دارای شش ورودی به صحن، از شش جهت، است که درِ شمال شرقی آن در محور شبستان اصلی مسجد قرار دارد و در طرفین آن دو مناره عظیم بتونی با قاعده مربع و ساقه هشت وجهی در پنج طبقه و به ارتفاع ۸۵ متر بر اساس طرح جدید در حال ساخت است.
بنای جدید مسجد، مسجد مَقام نامیده می‌شود.
ایوان ورودی این مسجد، تماماً مزین به کاشی‌های معرق در بدنه و لچکی‌ها و مقرنس‌کاری در سقف است و از طریق سه ورودی، یکی در مرکز و دو ورودی در هر یک از طرفین به شبستان راه دارد.
مناره‌های طرفین این ایوان، با ارتفاع شصت متر، نیز مزین به کاشی معرق و به شکل چندوجهی در قسمت‌های تحتانی، مدوّر در ساقه و گل‌دسته‌ای در قسمت فوقانی است.
شبستان اصلی (در حدود ۱۰۰، ۱ مترمربع) به شکل هشت ضلعی و دارای سه ورودی در جبهه شمالی و دو ورودی در جبهه جنوبی است.
این شبستان دارای هشت ستون هشت وجهی مزین به کاشی‌های معرق و مقرنس‌کاری است که گنبد
مسجد با سازه‌ای فلزی بر فراز آن استوار شده است.
در ساقه گنبد ۲۳ پنجره مشبک فلزی با شیشه‌های الوان تعبیه شده است که نور شبستان را تأمین می‌کنند.
سطح داخلی گنبد سراسر مزین به کاشی‌های معرق با تلفیق آجر است.
طوق زیر پنجره‌ها کتیبه‌ای به خط ثلث با
آیاتی از
سوره دهر است.
سطح خارجی گنبد شَلْجَمی شکل بنا نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده و با کتیبه‌های تهلیل و ترنج‌های تزئینی، با
ذکر یا مهدی أدرکنی در داخل آن، تزئین شده است.
ازاره داخلی مسجد تا ارتفاع ۸۰ر۱ متر با سنگ مرمر پوشیده شده و بقیه قسمت‌های بدنه داخلی تا زیر سقف مزین به کاشیکاری با تلفیق آجر است.
محراب نیز تماماً کاشیکاری شده و در سقف مقرنس‌کاری دارد.
شبستان‌های غربی و شرقی هرکدام با چهارهزار مترمربع زیربنا در دو طبقه در حال اتمام‌اند.
قسمت‌های داخلی این شبستان‌ها آیینه‌کاری شده است و هریک از شبستان‌ها دارای دو گنبد قرینه با بتون مسلح‌اند.
مسجدی معروف به مسجد مرمر، که فضای داخلی آن با مرمر سبز پوشانده شده، به مسجد مقام متصل است.
مجموعه مسجد جمکران دارای چند
حسینیه، بازارچه، زائرسرا، ساختمان اداری و غیره است.
براساس طرح مصوب ۱۳۸۲ش، ۲۵۰ هکتار برای مجموعه مسجد جمکران در نظر گرفته شده است که از این مقدار ۴۰۰، ۲۹ مترمربع به مسجد با پنج شبستان
اختصاص می‌یابد و بقیه شامل صحن و ساختمان‌های اداری و خدماتی و ملزومات دیگر خواهد بود.
در این مرحله، جز مسجد مقام، تمام ساختمان‌های قبلی تخریب خواهد شد؛ تا پایان سال ۱۳۸۴ش، هفده هزار متر مربع از آن‌ها تخریب و هشت هزار مترمربع بنای جدید به جای آن‌ها احداث شد.
۱. تحقیقات مؤلف.
۲. حاجی تقی، محمد، «سیر تاریخ فقها و محدثان قمی (۲)»، نامه قم، سال۱، ش۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۷).
۳. زندیه، حسن، «مسجد جمکران»، مسجد، ش۲۵ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۵).
۴. فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم: بخش اول از تاریخ جامع قم، قم، ۱۳۷۸ش، الف).
۵. فقیهی، علی‌اصغر، «قم در مسیر تاریخ (۴)»، نامه قم، ش۷ و ۸ (پاییز و زمستان ۱۳۷۸ ب).
۶. فیض قمی، عباس، کتاب گنجینه آثار قم، قم، ۱۳۴۹ ـ ۱۳۵۰ش.
۷. قریشی، جواد، راه‌نمای مصوّر قم و جمکران، قم، ۱۳۸۲ش.
۸. قمی، حسن بن محمد، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
۹. کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، (گردآوری) حسین مدرسی طباطبایی، قم، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
۱۰. کوچک‌زاده، محمدرضا، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم، ۱۳۸۰ش.
۱۱. مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان: آثار و بن اهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم، ۱۳۵۵ش.
۱۲. منشی قمی، احمد بن حسین، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۳ش.
۱۳. میرعظیمی، جعفر، مسجد مقدس جمکران تجلیگاه صاحب‌الزمان (علیه‌السلام)، قم، ۱۳۸۳ش.
۱۴. ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران، ۱۳۸۳ش.
۱۵. تقی نوری، حسین بن محمد، کتاب نجم الثّاقب (نجم ثاقب): مشتمل بر احوال امام غائب حضرت بقیة اللّه صاحب العصر و الزمان (عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف)، قم، ۱۴۱۲.
۱۶. ویژه‌نامه جمکران، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۴ش.
دانش‌نامه جهان اسلام، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد جمکران»، شماره۴۸۸۰. فرهنگ‌نامه مهدویت، سلیمیان، خدامراد، ص۳۹۳، برگرفته از مقاله «مسجد جمکران».
