جغرافیای حافظ ابرو (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جغرافیای حافظ ابرو» اثر
فارسی شهاب الدین عبدالله بن لطف الله بن عبدالرشید، مشهور به
حافظ ابرو، مورخ قرن نهم هجری، در زمینه جغرافیا و گوشه‌ای از
تاریخ ایران و برخی از بلاد اسلامی است.
در سال ۸۱۷ ق، یک کتاب جغرافیای
عربی به دست شاهرخ رسید و حافظ ابرو که از قبل تصمیم داشت کتابی در این زمینه تالیف کند، پیشنهاد کرد آن را به فارسی برگرداند و با استفاده از منابع دیگر آن را تکمیل نمود.
کتاب برای اطلاع از نام و نشان و مضمون بعضی آثاری که از منابع نویسنده بوده و اینک در دست نیست، بسیار مهم است.
کتاب با مقدمه مؤلف در بیان سبب تالیف کتاب، آغاز و مطالب در سه جزء و هر جزء در چندین بخش تدوین شده است.
در برخی موارد منابع مورد استفاده مؤلف ذکر نشده، ولی از سبک تنظیم مطالب معلوم می‌شود که وی از آثار مکتب کلاسیک بلخی اصطخری بهره گرفته است. وی در کتاب خود پس از توصیف پدیده‌های طبیعی جهان
اسلام، شرح سرزمین
عربستان را آغاز کرده و سپس به شرح ممالک اسلامی پرداخته است که از مغرب آغاز و به بلاد
کرمان ختم می‌شود.
حافظ ابرو در جلد اول کتاب پس از مقدمه‌ای درباره جغرافیا و مقدمه دیگری درباره تاریخ، به
کیهان شناسی و وصف شکل
زمین، اقالیم سبعه،
دریاها،
دریاچه‌ها،
رودها و
کوه‌ها و دیار عرب (عربستان) پرداخته
و سپس سرزمین‌ها را از مغرب (ولایت مغرب و
اندلس) به مشرق (کرمان و
فارس) توضیح داده و نام شهرها و مسافات را ذکر کرده است.
ذکر مؤلف از شهرهای مغرب و اندلس، جزایر
دریای روم (مدیترانه)، شهرهای
مصر،
شام،
ارمنستان،
عراق،
خوزستان،
لرستان، فارس و کرمان گاه با شرح مختصری از تاریخ آنها همراه است.
جلد دوم درباره جغرافیا و تاریخ خراسان بزرگ (خراسان و
ماوراءالنهر) بوده و مؤلف در آن به شرح ولایات
هرات،
قهستان،
نیشابور،
مرو،
بلخ،
بیهق،
طوس،
مشهد و شهرها و قرای آنها پرداخته است.
جلد سوم مشتمل بر جغرافیای تاریخی کرمان و
هرموز می‌باشد. نویسنده بحث درباره تاریخ کرمان و فارس را اساسا از دوره اسلامی آغاز کرده و تاریخ سلسله‌های سیاسی متضمن وقایع مهم آن ولایت را به ترتیب زمان عرضه می‌کند.
رشته حوادثی که او گزارش می‌کند، تا
قرن نهم می‌رسد و از این نظر در ذی قیمت بودن آن شکی نیست. به خصوص که در پرتو تاریخنگاری‌های مربوط به فتوحات
تیمور، بسیاری از زوایای تاریخ‌های محلی ناگفته و مبهم مانده است.
نکته دیگری که در خصوص تاریخ نگاری نویسنده در اثر جغرافیایی او جلوه خاص دارد، توانایی و توفیق او در تنقیح و تنظیم سلسله رخدادهای سیاسی ایالاتی چون کرمان و فارس است؛ هرچند در قرن قبل از روزگار وی، برای این دو منطقه، آثاری چون
نظام التواریخ بیضاوی،
تاریخ وصاف،
سمط العلی للحضره العلیا و مانند آن پدید آمده و کتاب‌هایی در مقیاس تاریخ ملی و جهانی چون
الکامل ابن اثیر،
جهانگشای جوینی،
جامع التواریخ رشید الدین فضل الله و نظایر آنها در تکمیل گزارش‌های او مددکار بوده‌اند، با اینحال، آشفتگی در اخبار و صعوبت و اشکال در تنظیم و ترتیب آنها، سخت مشکل آفرین است.
نویسنده توانسته است بر اساس این متون، گزارشی روشن و گویا از تحولات تاریخ‌های محلی فارس و کرمان ارائه نماید. حتی در مواردی، علاوه بر صحت تنظیم اخبار، اثر وی در بردارنده نکات جدیدی است که در منابع معروف و متعارف، به آسانی و سادگی یافت نمی‌شود.
بر این اساس، در فقدان یک ارزیابی دقیق و کامل از ارزش جغرافیایی اثر وی، در حالی که ارزش تاریخی این اثر را می‌توان با سهولت بیشتری اذعان نمود، باید امتیاز اصلی جغرافیای او را در همین وجه تاریخی دانست. کما اینکه اگر در حجم مطالب نیز ملاحظه‌ای کلی صورت گیرد، اساس مطالب کتاب را تاریخ تشکیل می‌دهد.
هرچند اطلاعات تاریخی که وی درباره فارس و کرمان ارائه می‌کند، گویای زمینه‌ها و مقدماتی است که حضور تیمور، مخدوم وی در آن نواحی را بازگو می‌نماید، اما نکات سیاسی درباره رجال، وقایع، قبایل و بسیاری از اماکن به دست می‌دهد که برای توسعه و تعمیق تحقیقات مربوط قرن نهم حائز ارزش فراوانی است.
رونق بازار
علم و
ادب در خراسان روزگار شاهرخ و به ویژه پایتخت آن، هرات، تا بدان پایه بوده که نویسنده را ملزم ساخته است تا دراین باره به همراه توصیف مفصل آبادانی شهرهای خراسان و مشهور آفاق دانستن شهر هرات (از جهت پشتیبانی بی دریغ شاهرخ از دانشمندان) درباره آن
شعر نیز بسراید.
یکی از ویژگی‌های کتاب، نقشه‌های ترسیم شده در آن است. این نقشه‌ها، بر نقشه‌های کهن تر، از آن جهت برتری دارد که مشتمل بر شبکه خطوط طولی و عرضی جغرافیای، گرچه به صورت ابتدایی آن است.
متن کتاب قطع نظر از فواید تاریخی و نکات جغرافیایی ماخوذ از آثاری که اکنون همه یا قسمتی از آن ناپیداست، مشتمل بر اطلاعات گرانبهایی است که بعضی از آنها راهگشای درک گوشه‌های تاریکی از تغییرات جغرافیایی است. همچنین ذکر رودها و بعضی دریاچه‌هایی در کتاب آمده که در کتب دیگر بدان‌ها اشاره نشده است.
ذکر
آب و هوا و خصوصیات اقلیمی و پوشش گیاهی و توصیف جانوران دریایی و زمینی و صنایع هر
شهر از دیگر ویژگی‌های این اثر است.
بخشی از اطلاعاتی که مؤلف از خصوصیات جغرافیایی سرزمین‌های اسلامی به دست داده، محصول مشاهدات خود اوست؛ چه در سفرهای جنگی تیموراز ماوراء النهر و ایران تا شام، همه جا حضور داشته و از این جهت، آگاهی‌های منحصر به فردی گرد آورده که امروز برای بررسی جغرافیای طبیعی و انسانی شهرهای کهن اسلامی، بسیار مهم می‌نماید.
این کتاب، تا اواسط سده سیزدهم قمری ناشناخته بود. در ۱۲۵۸ ق، یارمحمدخان، حاکم هرات، نسخه‌ای از آن را به «راولینسون» اهدا کرد. این نسخه در موزه بریتانیا موجود است. نخستین بار، «ریو» این اثر را متعلق به حافظ ابرو دانست؛ اما شناسایی کامل کتاب، مرهون تحقیقات «بارتولد» است.
از این اثر چاپ‌های متعددی صورت گرفته که چاپ موجود در برنامه با تحقیق و تصحیح سید صادق سجادی منتشر شده است.
فهرست اعلام هر سه جلد در پایان جلد سوم آمده و مشتمل بر فهرست نام اشخاص، مکان‌ها و قبایل مذکور در متن است.
پاورقی‌ها بیشتر به توضیح برخی کلمات و عبارات مشکل متن و اشاره به اختلاف نسخ اختصاص یافته است.
۱- مقدمه و متن کتاب
۲- دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل حافظ ابرو، نوشته معصومه رضازاده شفارودی.
۳- خیر اندیش، عبد الرسول، یادداشتی بر انتشار کتاب جغرافیای حافظ ابرو، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹.
۴- ایگناتی یولیانوویچ، کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۴۱۰- ۴۱۵.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
