جراح محمدپاشا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَرّاح محمدپاشا، معروف به جراح
پاشا، صدر اعظم و دولتمرد عثمانی می‌باشد.
اصل و تبارش از دوشیرمه‌ها بود. دوشیرمه‌ها
کودکان مسیحی بودند که
اسلام آورده بودند و در دربار عثمانی خدمت می‌کردند.
وی در دربار پرورش یافت و ابتدا در «خاص اِوْدا» (خانه خاص)، محلی که در آن‌جا شماری از خدمتگزاران مقرب، خدمات خاص سلطان را برعهده داشتند، به ادای وظیفه پرداخت.
در زمان جلوس مراد سوم (حک: ۹۸۲ـ۱۰۰۳) «چوخه دارِ» (فراش بارگاه) شهریاری شد
و در حدود ۹۸۷ به مقام ینی چری آغاسی (فرمانده سپاه ینی چریان) رسید.
وی با بیوه پیاله
پاشا (دریاسالار بزرگ دولت عثمانی در دوره سلطان سلیمان قانونی)، گوهر ملوک سلطان دختر سلیم ثانی (حک: ۹۷۴ـ۹۸۲)،
ازدواج کرد
سپس از دربار بیرون آمد و میرمیران (بیگلربیگی) روم ایلی گردید و به
استانبول رفت و به وزارت «قُبّه» (وزیر بدون سمتِ اجرایی) رسید.
چون محمدپاشا در فن جراحی مهارت داشت، به فرمان سلطان مراد سوم، مراسمِ
ختنه سوران فرزند سلطان، شاهزاده محمد، را انجام داد و لذا به جراح یا جراح
پاشا ملقب شد
و سمت مشاور یافت.
وی در
صفر ۹۹۰، به جای بویالی محمدپاشا (متوفی ۱۰۰۱)، وزیر ششم شد
و سپس در جریان شورش ینی چریان (جمادی الاولی ۹۹۷)، به فرمانِ سلطان مراد سوم از وزارت برکنار گردید.
در
جمادی الاولی ۱۰۰۱ وزیر پنجم قُبه شد
و با قائم مقام شدن ابراهیم
پاشا، جراح
پاشا نیز او را تأیید کرد.
در
جنگ با بلگراد (۱۰۰۴) به مأموریتِ خرید آذوقه گمارده شد و به پاداش آن، وزیر ثانی و قائم مقامِ صدارت گردید.
در ۱۴
رجب ۱۰۰۴ در لشکرکشی سپاه عثمانی به اگری شرکت کرد و حفاظت شهر را به عهده گرفت
و سرانجام در پیِ معزول شدن خادم
حسن پاشا (۲
رمضان ۱۰۰۶)، به فرمان سلطان محمد سوم (حک: ۱۰۰۳ـ۱۰۱۲) و اصرار بوستان زاده (مفتی)، به صدارت عُظما برگزیده شد.
سلطان چون در او قوّة ممیزه و شایستگی صدارت نمی‌دید، به اکراه و به شرط ایفای درست وظایف، با این انتصاب موافقت کرد.
سلطان پس از ابتلای جراح
پاشا به بیماری نقرس، اداره امور جاری را به «
نشانجی» ها (توقیـع) (از جمله
نشانجـی حمـزه ) سپـرد و در نتیجـه به دنبالِ گفته سلطان که «صدارت با
وکالت نمی‌شود»، وی پس از دَه ماه صدارت بازنشسته شد (
جمادی الثانی ۱۰۰۷) و دامادْابراهیم
پاشا به جای او به صدارت منصوب گردید.
به روایت عطائی (ص ۴۸۰)، در۲۳
ربیع الثانی ۱۰۱۱ شورشی در سپاهیان آغاز شد و او از مرتبه وزیر پنجمی به قائم مقامی صدرالوزرا ترقی یافت؛ اما، به سبب ناتوانی و کهولت، معزول (۸ جمادی الثانی ۱۰۱۲) و قاسم
پاشا، قائم مقام شد.
او در
شعبان ۱۰۱۲، در زمان حکومت سلطان احمد اول (حک: ۱۰۱۲ـ۱۰۲۶)، وفات یافت
و در صحن
مسجد جراح
پاشای (استانبول) به خاک سپرده شد.
به گفته عطائی
، وی را چون
طمع کار،
ظالم،
جبار و مرتشی بود به
قتل رساندند.
اما، پچوی
و عثمان زاده
وی را میانه رو،
بردبار، باوقار و خوشرو دانسته‌اند. شمس الدین سامی نیز
وی را مردی
صالح و متقی معرفی کرده است.
نام فرزندان او را پیری بیگ و عثمان بیگ ذکر کرده اند.
هم اکنون محله ای در استانبول، به محلة جراح
پاشا معروف است. وی در آن‌جا آثار موقوفه‌ای شامل مسجد، مدرسه
علوم دینی،
مدرسه معمولی،
حمام، سَبیل و چشمه (بناهای
آب خیراتی) بنا نهاده است. برخی از آنها، چون حمام و چشمه، رو به ویرانی است، لکن بخش اعظم آنها باقی‌مانده است
(۱) محمدثریا، سجل عثمانی ، استانبول ۱۳۰۸ـ ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱؛
(۲) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸؛
(۳) محمد همدمی صولاق زاده ، صولاق زاده تاریخی ، استانبول ۱۲۹۷؛
(۴) احمد تائب عثمان زاده ، حدیقة الوزرا ، استانبول ۱۲۷۱، چاپ افست فرایبورک ۱۹۶۹؛
(۵) محمدبن یحیی عطائی ، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق ، در شقائق نعمانیه و ذیللری ، چاپ عبدالقادر اوزجان ، استانبول : دارالدعوة ، ۱۹۸۹؛
(۶) مصطفی نعیما، تاریخ نعیما ، ج ۱، استانبول ۱۲۸۱؛
(۷) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches , Graz ۱۹۶۳;
(۸) Hدseyin Heza rfen, Telh sد ف l-beya n f kava n n-i A l-i Osma n , ed Sevim I lgدrel ف Ankara ۱۹۹۸;
(۹) Mehmet Zeki Pakal n, Osmanl tarih deyimleri ve terimleri sخzlدg §د , Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲;
(۱۰) Ibrahim Pe ev , Pe ev tarihi , ed. Murat Uraz, Istanbul ۱۹۶۸-۱۹۶۹;
(۱۱) TDVI A , s.v. "Cerrah Mehmed Pa a" (by Yusuf Hala og §lu);
(۱۲) I smail Hakk Uzun ar l , Osmanl tarihi , vol.۳, pt.۲, Ankara ۱۹۸۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جراح محمدپاشا»، شماره۴۵۴۶.
