جبل طارق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبل طارِق،
تنگه ای در مغرب دریای مدیترانه، همچنین شبه جزیره، صخره و شهری بندری در جنوب
اندلس می باشد.
تنگه جبل طارق، تقریباً از َ۴۸ ۳۵ تا َ۵ ۳۶ عرض شمالی و از َ۲۰ ۵ تا َ۲ ۶
طول غربی قرار دارد و دریای مدیترانه را در مشرق به اقیانوس اطلس شمالی در
مغرب متصل می‌کند و کوتاه ترین فاصله میان قاره اروپا و افریقاست. همچنین به سبب واقع شدن منتهی الیه جنوبی
اسپانیا (در شبه جزیره ایبری) در شمال و شمال غربی افریقا در جنوب این تنگه و نیز به سبب این‌که از مهم ترین راههای آبیِ
دنیا شمرده می‌شود، اهمیت سوق الجیشی فراوانی دارد. قسمت عمده سواحل تنگه، در شمال متعلق به اسپانیا و در جنوب متعلق به
مراکش است. شبه جزیره جبل طارق در شمال شرقی تنگه، متعلق به انگلستان و سواحل جنوب شرقی تنگه، که
شهر سَبته در آن قرار دارد، متعلق به اسپانیاست.
تنگه جبل طارق حدود هفتاد کیلومتر
طول و بین چهارده تا ۴۴ کیلومتر عرض دارد. مشرق تنگه، با بیش از هزار متر عمق، عمیق ترین قسمت آن است. در بعضی قسمتهای کم عرض تنگه، سواحل مقابل دیده می‌شوند.
خلیج جبل طارق
در شمال شرقی، رَأس (دماغة) طَرْف الاَغرّ در شمال غربی، رأس اِسْپارْتِل در جنوب غربی، شهرهای جزیرة الخضراء و طَریف در ساحل شمالی و شهر طَنجه در ساحل جنوبی تنگه قرار دارند.
تنگة جبل طارق در دورة زمین شناسی پلیوسن (از دوران سوم) تشکیل یافته است. میانگین دمای سالانه در سطح تنگه ْ۱۷ و در عمق آن ْ۵ر۱۳ است. از ۱۳۶۰ ش/ ۱۹۸۰ به بعد، دولتهای اسپانیا و مراکش با تشکیل گروههای ویژه ای، برای طراحی و نصب پل دائمی بر روی تنگة جبل طارق که سالانه پنجاه هزار کشتی از آن عبور می‌کنند، اقداماتی کرده اند.
این تنگه را بُغازسَبْتَه
و در منابع اسلامی زُقاق (یا بحرزُقاق به معنای باریکة آبی) نامیده اند.
به گفتة ادریسی
در سدة ششم، این تنگه میان طریف و قصر مصموده به عرض دوازده میل واقع و دارای جزر در تمام شبانه روز است.
شبه جزیرة جبل طارق، در جنوب شبه جزیرة ایبری و در ساحل جنوبی اسپانیا قرار دارد. دریای مدیترانه در مشرق و خلیج جبل طارق/ آلخثیراس (خلیج جزیرة الخضراء) در مغرب آن است. وسعت آن حدود پنج کیلومتر مربع است و به سبب واقع شدن در کنار تنگة جبل طارق، اهمیت سوق الجیشیِ فوق العاده ای دارد.
خلیجهای کوچک قطلان و ساندی در مشرق و خلیجهای اروپا و روزیا در مغرب آن واقع است. گردش
آب در سواحل شبه جزیره و سواحل خلیج جبل طارق از دریای مدیترانه به سمت تنگه است. اسپانیا و انگلیس در شمال شبه جزیره، منطقه ای بی طرف (ممنوعه) به مسافت تقریبی یک کیلومتر در جهت شمالی ـ جنوبی (از دو کرانة شرقی ـ غربی) تعیین کردند که مرز اسپانیا در شمال و مرز انگلستان در جنوب آن قرار دارد. در جنوب شبه جزیره، معروف به نوک اروپا (برج ویکتوریا) یک فانوس دریایی هست. قسمتهای شمالی شبه جزیره، به ویژه نزدیک منطقة بی طرف، کم ارتفاع است و به همین سبب از دریای مدیترانه مانند جزیره ای به نظر می‌رسد.
در مشرق شبه جزیره، صخره ای معروف به جبل طارق در جهت شمالی ـ جنوبی، به
طول حدود ۶ر۴ کیلومتر و عرض حدود ۲ر۱ کیلومتر قرار دارد و مرتفع ترین نقطة آن در جنوب صخره حدود ۴۲۵ متر است. صخرة جبل طارق در دورة سوم زمین شناسی (از
سنگ آهک) تشکیل یافته است.
این صخره در جانب شرقی شیب تندی دارد و به شکل دیواره ای نسبتاً عمودی به
دریا مشرف است و در مغرب به دامنه های کم ارتفاع تر و سواحل منتهی می‌شود.
شهر بندری جبل طارق، در دامنه و ساحل غربی صخرة جبل طارق به صورت شمالی ـ جنوبی قرار دارد. این شهر را انگلیسیها ساختند.
نام آن از نام طارق بن زیاد که در
سال ۹۲ برای فتح
اندلس در آن‌جا اردو زده بود، گرفته شده است. میانگین حداکثر دمای شهر در تابستانها ْ۲۹ و میانگین حداقل آن در زمستانها ْ۱۳ است.
شهر جزیرة الخضراء در مغرب
و شهر سبته در جنوب (در شمال غربی افریقا) قرار دارد. با شهر لالینا ی اسپانیا (در ایالت قادس/ کادیث نزدیک مرز) از طریق
راه زمینی مرتبط است. شهر جبل طارق دارای فرودگاه بین المللی است و بیش‌تر با شهرهای لندن و مادرید ارتباط دارد. این شهر، به سبب نداشتن زمینهای
کشاورزی، مواد غذایی را وارد می‌کند. جبل طارق بندری معتبر نیز شمرده می‌شود و در شمال و جنوب آن، دو اسکله برای پهلوگیری کشتیها احداث شده است. بازار شهر در شمال آن واقع است. جبل طارق علاوه بر درآمد
مالیات از کشتیها، صنعت گردشگریِ پر رونقی دارد.
قسمتهای شرقی شهر تقریباً به صورت پلکانی با خیابانهای کم عرض، در دامنه ای پر شیب ساخته شده است. مکانهای مهم شهر عبارت‌اند از: قلعة مشهور آن (الحصن العربی یا قلعه مغربیه) در شمال شبه جزیره، نزدیک ساحل غربی؛ موزه و باغهایی در مرکز شهر؛ محل (استخر) جمع آوری آب
باران (برای تأمین آب آشامیدنی) در مشرق شهر، در دامنة صخره.
مسجد بزرگی که ملک فهدبن عبدالعزیز در ۱۳۷۶ ش/ ۱۹۹۷ در جبل طارق ساخت، در نوک
اروپا واقع است.
جمعیت این شهر در سرشماری دهة ۱۳۷۰ ش /۱۹۹۰، حدود سی هزار تن بوده است. بیشترِ اهالی، اسپانیایی، ایتالیایی، پرتغالی و نظامیان انگلیسی هستند. زبان محاوره اسپانیایی و زبان علمی در آموزشگاهها انگلیسی است.
از مهم ترین آثار دیدنی شهر، علاوه بر قلعه، حمامهای گنبدی شکل، بقایای دیوارهایی در پیرامون شهر (از جمله آثار دیواری معروف به دیوار اندلس یا دیوار مغرب)، مخزنهای
آب و غاری نزدیکی شهر است.
پیشینه. شبه جزیرة جبل طارق در دورة یونان باستان، ستونهای هراکلس یا هرکول نام داشت و یکی از سرحدات شمرده می‌شد.
به آن، کوه ابیلا و کوه کالبی/ کلپه نیز می‌گفتند.
بنا برگزارشهایی، واندالها هنگام فرار از مقابل گوتها (قومی ژرمنی که عمدتاً بعد از میلاد در اروپا مستقر شدند) به منطقه آمدند و برای رفتن به شمال افریقا در سدة پنجم میلادی، از تنگه گذشتند.
مسلمانان در سال ۹۲، در
زمان حکومت ولیدبن عبدالملک (حک: ۸۶ ـ۹۶)، این منطقه را که هنوز مسکونی نبود،
فتح و بیش از ششصد سال بر آن حکومت کردند. در این سال، طارق بن زیاد به فرمان موسی بن نُصَیر با سپاهی که بیش‌تر آن‌ها بربر و عده ای عرب بودند، از سبته به شبه جزیرة جبل طارق رفت و در آن‌جا اردوگاهی بر پا کرد و برای امان از دشمنان، بارویی معروف به سورالعرب ساخت.
طارق در رفتن به جبل طارق، از یولیان، حاکم سبته از سوی
روم شرقی، کمک گرفته است.
سپس طارق به جزیرة الخضراء رفت و نخستین شهر را در اندلس گشود.
در همان
زمان، رودریک/ رودریگ (آخرین شاه گوتهای غربی، متوفی ۷۱۱ یا ۷۱۳ میلادی) با لشکر چهل هزار نفری به مسلمانان حمله کرد و در نبردی که نزدیک شهر شَریش میان آن‌ها روی داد، سپاه طارق پیروز شد.
اگر چه لشکرِ طریف بن مالک در سال ۹۱ از سوی موسی بن نصیر عازم اندلس شده بود، لشکرکشی طارق نخستین حملة جدّی مسلمانان به
اندلس به شمار می‌رود که برای ایجاد پایگاهی در آن‌جا و ارتباط دائمی مغرب و اندلس و تسلط کامل
مسلمانان بر تنگة جبل طارق صورت پذیرفت.
این لشکرکشی نشان داد که تنگة جبل طارق به سبب کم عرض بودن آن، در عمل مانعی برای توسعة قلمرو اسلامی محسوب نمی‌شد.
یک
سال پس از طارق، موسی بن نصیر، برای گسترش قلمرو اسلامی در روم شرقی، با سپاهی هجده هزار نفری به جبل طارق لشکر کشید.
با آن‌که برخی از مؤلفان سده های نخستین اسلامی، در اشاره به فتوحات طارق بن زیاد از جبل طارق نام نبرده اند،
اما اصطخری و مؤلف حدودالعالم از جبل طارق یاد کرده اند. اصطخری
در ذکر دیار مغرب، جبل طارق را جزیره و آخرین گذرگاه در اندلس، کوهی آبادان و استوار و دارای چند آبادی وصف کرده است که در اواخر دورة بنی مروان، به دست
بنی امیه افتاد.
در حدودالعالم
آمده که جبل طارق کوهی است در بلاد اندلس، میان دریای
روم و اقیانوس،
معدن نقره دارد و بر این کوه گیاهان دارویی می‌روید.
در سدة چهارم، امیة بن اسحاق قرشی، حاکم جزیرة الخضراء و سبته شد.
این امر از یک سو بیانگر تسلط امویان بر تنگة جبل طارق و از سوی دیگر احتمالاً نشان دهندة این است که جبل طارق جزو قلمرو حکومتی به مرکزیت جزیرة الخضراء بوده است.
قرار گرفتن تنگة جبل طارق میان قلمرو حکومت علی بن حَمودالحَسَنی در سبته و برادرش قاسم در جزیرة الخضراء، در زمان
حکومت بنی حمود در اندلس (نیمة نخست سدة پنجم) و لشکرکشی مرابطون به فرماندهی یوسف بن تاشفین (حک: ۴۵۳ـ۵۰۰) از سبته به اندلس در نیمة دوم سدة پنجم، نیز نشان می‌دهد که تنگة جبل طارق همچنان موقعیت حساس خود را حفظ کرده و حکام در پی تسلط بر دو ساحل آن بوده اند. علاوه بر آن، شبه جزیرة جبل طارق تا آن زمان به
مکان مسکونیِ مشخصی بدل نشده بود.
در ۵۵۶ به دستور عبدالمؤمن، صاحب (= حاکم) مغرب، شهری در شبه جزیرة جبل طارق بنا شد.
به این منظور، فرزندش ابویعقوب (والی اِشبیلیه) گروهی از مهندسان ماهر، از جمله حاج یعیش مالقی (طراح نقشة شهر)، را فرا خواند و آن‌ها یک
مسجدجامع، قصری برای خلیفه، قصرهایی برای فرزندان وی، باغها و آبراهه‌هایی برای استفاده از چشمه های مشرق شهر و قلعه و بارویی مستحکم ساختند. این شهر با ورود عبدالمؤمن، به جبل الفتح معروف شد.
در اواخر دهة ۵۶۰، در پی شورش محمدبن مَردْنیش، شورشگر شرق اندلس، عبدالمؤمن یک بار دیگر از افریقا به جبل طارق رفت و در نبردی که میان آنان در دشت غرناطه روی داد، ابن مردنیش شکست خورد.
در نیمة نخست سدة هفتم، یاقوت حموی
از جزیرة جبل طارق نام برده است. در همین زمانها، ابن هود (از خاندان بنی هود که در ۶۲۵ در اندلس خروج کردند) پس از شورش برضد موحدون در اندلس، بر جبل طارق و جزیرة الخضراء تسلط یافت.
در نیمة دوم سدة هفتم، تنگة جبل طارق مدتی به دست
مسیحیان افتاد و
مسلمانان در اندلس محاصره شدند. محمدبن یوسف نصری، معروف به ابن احمر، که در ۶۳۵ با شورش برضد موحدون خود را مستقل خوانده بود، ناوگانی مشتمل بر هفتاد کشتی برای کمک به مسلمانان به جبل طارق فرستاد و در ۶۷۸ به مسیحیان حمله کرد.
در ۷۰۳ یا اندکی پس از آن، هنگامی که سلطان یوسف بن یعقوب درگیر منازعات دیگری بود، فردیناند چهارم، شاه کاستیل (قشتاله)، ناوگان خود را به جبل طارق فرستاد و یک سال آن‌جا را محاصره کرد.
در ۷۰۹/۱۳۰۹ فردیناند چهارم جبل طارق را تصرف کرد و در ۷۳۳ مسلمانان به فرماندهی ابوالحسن مرینی (حاکم مغرب) و با کمک پسرش (ابومالک) آن را پس گرفتند.
در اوایل سدة هشتم، ابوالفداء (متوفی ۷۳۲؛ ص ۶۶) نیز جبل طارق را که مسلمانان از آن‌جا اندلس را گشودند، معرفی کرده است. تقریباً بلافاصله پس از فوت آلفونسوی یازدهم در ۷۵۱/۱۳۵۰، که جبل طارق را حدود ده ماه در محاصره داشت،
ابن بطوطه (متوفی ۷۷۹) به جبل طارق سفر کرد و در آن‌جا با ابوزکریا یحیی بن سرّاج الرُّندی، از علمای شهر و عیسی (قاضی شهر) ملاقات کرد. ابن بطوطه به آثار سورالعرب و بناهای گوناگون اشاره و از ساختمانهای شهر به نیکی یاد کرده است.
در دهة ۷۶۰ جبل طارق مقر حکومت عیسی بن الحسن، از فرمانروایان بنی مرین و نمایندة سلطان ابوالحسن در اندلس، بود. در زمان حکومت وی اوضاع جبل طارق ناآرام شد و منازعاتی میان او و یحیی الفرقاجی، صاحب دیوان، روی داد. در پی شورش قبایل غُماره، عیسی به قلعة جبل طارق پناه برد و مدتی بعد کشته شد.
ابن خلدون نیز در ۷۶۴ و ۷۷۶ از جبل طارق دیدار کرده و در سفر دومش با ابوعبداللّه بن زَمْرَک، از فقها و کاتبِ اِبن احمر، ملاقات کرد.
در ۷۷۴ یاران ابن احمر جبل طارق را محاصره کردند اما لشکرگاه شهر به فرمان ابوبکربن غازی، فرمانروای بنی مرین، و به وسیلة محمدبن عثمان بن الکاس، پسر عموی وی، تقویت شد و سرانجام در پی ارتباط محمدبن عثمان و ابن احمر، محمد این شهر را تصرف کرد.
از نیمة دوم سدة نهم/ پانزدهم به بعد، منازعاتِ نیروهای
استعماری برای تصرف جبل طارق، موجب ناآرامی سیاسی گسترده ای شد. در ۸۶۶/۱۴۶۲ هانری چهارم، از حکام کاستیل، جبل طارق را تصرف کرد و در ۹۴۷/۱۵۴۰ خیرالدین بارباروس آن‌جا را تاراج نمود اما در ۹۵۹/۱۵۵۲، شارل کن (شارل اول، از سلاطین اسپانیا) استحکامات شهر را تقویت کرد.
شهر جبل طارق در ۱۱۱۶/۱۷۰۴، طی
جنگ جانشینی اسپانیا (۱۱۱۳ـ۱۱۲۶/۱۷۰۱ـ۱۷۱۴)، به تصرف بریتانیا در آمد و مستعمرة بریتانیا شناخته شد
از آن پس، چند رویداد عمده مانند باز شدن آبراهة سوئز در ۱۲۸۶/۱۸۶۹ و جنگهای جهانی اول و دوم بر اهمیت آن افزود، اما وضع سیاسی جبل طارق علی رغم کشمکشها میان اسپانیا و انگلیس و دخالت سازمان ملل برای تعیین سرنوشت آن و نیز تلاشهای انجام شده برای
استقلال و اجرای همه پرسیها، هنوز به نتیجة مشخص نرسیده است.
(۱) محمدابراهیم آیتی، آندلس، یا، تاریخ حکومت مسلمین در اروپا، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة،
چاپ محمد
عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۴) ابن خلدون.
(۵) ابن شباط، قطعة فی وصف الاندلس و صقیلة من کتاب صلة السمط و سمة المرط، در ابن کردبوس، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس،
چاپ احمد مختار عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
(۶) ابن صاحب الصلاة، المنُّ بالامامة: تاریخ بلادالمغرب و الاندلس فی عهد الموحدین،
چاپ عبدالهادی تازی، بیروت ۱۹۸۷.
(۷) ابن عذاری، البیان المغرب فی
اخبار الاندلس و المغرب، ج ۲،
چاپ کولن و لوی ـ پرووانسال، بیروت ۱۹۸۳.
(۸) ابن قتیبه، المعارف،
چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
(۹) ابن کردبوس، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس و وصفه لابن الشباط،
چاپ احمد مختاری عبّادی، مادرید ۱۹۷۱.
(۱۰) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان،
چاپ رنو و دسلان، پاریس ۱۸۴۰.
(۱۱) محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه، (بی تا).
(۱۲) اصطخری، ترجمة فارسی.
(۱۳) بلاذری (بیروت).
(۱۴) حدودالعالم.
(۱۵) محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبرالاقطار،
چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
(۱۶) مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.
(۱۷) طبری، تاریخ (بیروت).
(۱۸) محمد عبداللّه عنان، آثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتقال، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
(۱۹) همو، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۲۰) «گذرگاه تنگة جبل الطّارق: طرحی دشوار برای مهندسین پل و سازه»، ترجمة بهرام رضوی ملکی و کریم جلالیان، فصلنامة راه و ترابری، سال ۱، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۰).
(۲۱) گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمة عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ ش.
(۲۲) مسعودی، تنبیه.
(۲۳) رحیم مشیری، کلیات قاره ها، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۲۴) احمدبن محمد مقّری، نفح الطیب،
چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۲۵) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة لنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۲۶) حسین مؤنس، موسوعة تاریخ الاندلس: تاریخ و فکر و حضارة و تراث، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۲۷) عبدالمجید نعنعی، تاریخ الدولة الامویة فی الاندلس، بیروت (۱۹۸۶).
(۲۸) هرودوت، تاریخ هرودت، ترجمة هادی هدایتی، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
(۲۹) یاقوت حموی.
(۳۰) Documents on Gibraltar presented to the Spanish cortes , by the Minister of Foreign Affairs, Madrid: (sn) , ۱۹۶۵.
(۳۱) EI ۲ , sv "Djabal T ¤a ¦rik ¤" (by CFSeybold and AHuici Miranda) ;.
(۳۲) Carter Vaughn Findley and John Alexander Murray Rothney, Twentieth-century world , Boston ۱۹۹۸.
(۳۳) Bathilde Larsonneur, Histoire de Gibraltar , Paris ۱۹۵۵.
(۳۴) Webster , s new geographical dictionary , Springfield, Mass ۱۹۸۸؛
•
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبل طارق»، شماره۴۴۸۳.
