جبرئیل بن عبیدالله بن بختیشوع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبرئیل بن عبیداللّه بن بُخْتیشوع، کنیه اش ابوعیسی، از پزشکان دربار
عضدالدوله دیلمی (متوفی ۳۷۲) و از خاندان نَسطوری بختیشوع بوده است.
او نوه بختیشوع دوم (متوفی ح۱۸۵) بود. پدر جبرئیل والی بود و وقتی مقتدر عباسی (حک: ۲۹۵ـ۳۲۰) به
خلافت رسید، به خدمت مقتدر در آمد.
بعد از
مرگ عبیداللّه، مقتدر اموال او را مصادره کرد؛ ازاین رو، جبرئیل و مادر و خواهرش به عُکْبَراء (شهرکی در شمال
بغداد، در مشرق
دجله) گریختند. در آنجا، مادرش با پزشکی
ازدواج کرد و جبرئیل را به دَقُوقاء (شهری میان بغداد و اربل) فرستاد.
بعد از مرگ مادرش، شوهر او داراییش را تصاحب کرد و جبرئیل با سرمایه ای اندک به بغداد رفت. در آنجا، نزد پزشکی به نام بهرمزد/ ترمره، از پزشکان دربار مقتدر عباسی،
علم آموخت و ملازم او شد. پس از آن، نزد ابن یوسف واسطی به فراگیری علم پرداخت.
با عزیمت جبرئیل به
شیراز،
عضدالدوله دیلمی او را به حضور پذیرفت. جبرئیل رساله ای درباره عصب
چشم تقدیم
عضدالدوله کرد، که مورد لطف او قرار گرفت.
نسخه ای از این کتاب، با عنوان رسالة فی عصب العین، موجود است.
در حدود ۳۵۷،
عضدالدوله به بغداد رفت و جبرئیل را نیز با خود برد.
عضدالدوله در بغداد بیمارستانی را بازسازی کرد و جبرئیل در آنجا مشغول به کارشد.
پس از ابتلای صاحب بن عباد (از رجال و وزرای
دیلمیان) به بیماری،
عضدالدوله جبرئیل را برای درمان او به
ری فرستاد و صاحب بن عباد از او خواست تا کُنّاشی (مجموعة یادداشتهای طبی) تهیه کند که همة امراض در آن ذکر شده باشد. جبرئیل نیز الکنّاش الصغیر را در دویست برگ نوشت. سپس به بغداد بازگشت و سه سال در آنجا ماند.
وقتی خسرو شاه، از شاهزادگان
دیلمی، بیمار شد، جبرئیل به دستور
عضدالدوله به
دیلم رفت. خسروشاه، پس از بهبود، از جبرئیل خواست تا رساله ای درباره بیماری او و طرز معالجة آن بنویسد و جبرئیل مقالةٌ فی اَلَم الدِّماغِ بِمشارَکة المعدة و الحجاب الفاصل بین آلات الغِذاء و آلات التنفس المُسمّی ذیافِرَغْما را نگاشت.
جبرئیل، در بازگشت از
دیلم، بار دیگر در ری با صاحب بن عباد ملاقات کرد و به خواهش او مقالة فی اَنَّ افضلَ اُسْتُقُسّات البدنِ هوالدّمُ را در باب خون و اهمیت آن در
بدن نوشت.
جبرئیل در مدت اقامتش در ری به تألیف الکنّاش الکبیر پرداخت.
او، به سبب علاقه اش به صاحب بن عباد، این کتاب پنج جلدی را الکافی (در اشاره به کافی الکفاة، لقب صاحب بن عباد) نامید.
از این کتاب یک نسخه شناسایی شده است.
پس از تألیف این کتاب، او به ابوعیسی صاحب کنّاش نیز مشهور شد.
جبرئیل به شهرهایی چون
بیت المقدس،
دمشق،
دیلم، بغداد و
موصل سفر کرد و سه
سال در میّافارقین اقامت گزید و در ۸
رجب ۳۹۶ در همان‌جا درگذشت. او را در مصلای خارج شهر میافارقین دفن کردند.
از دیگر آثار جبرئیل، طب العین، در مسائل چشم پزشکی، است. از این کتاب نیز یک نسخه موجود است.
همچنین، دانش پژوه
رساله ای از او را با عنوان کلامٌ فی حفظ الصحة و العِلاج معرفی کرده است. جبرئیل به مسائل فلسفی نیز علاقه مند بود
و در این زمینه المطابقة بین قول الانبیاء و الفلاسفة را در بغداد نوشت.
او در مدت اقامتش در بغداد، مقالة فی الرد علی الیهود را تألیف کرد، که در آن گفتار
انبیا را در صحت ظهور
حضرت عیسی علیه‌السلام آورده و ایرادهایی بر یهودیان گرفته است.
مقالة فی اَنَّه لِمَ جُعِلَ مِنَ الخَمْرِ قربانٌ و اصلُهُ مُحَرَّمٌ، نیز از آثار اوست.
(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
(۲) ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، سفر ۹، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیة استانبول، مجموعة ایاصوفیه، ش ۳۴۲۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۳) یوسف افندی غنیمه بغدادی، «بختیشوع الطبیب النسطوری و أُسرته»، المشرق، سال ۸، ش ۲۳ (کانون الاول ۱۹۰۵).
(۴) حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، چاپ ماکس مایرهوف، قاهره ۱۹۲۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۵) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانة دانشگاه تهران، ج ۳، بخش ۲، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۶) رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۷) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۸) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۹) Albert Dietrich, Medicinalia Arabica , Gخttingen ۱۹۶۶.
(۱۰) Cyril L Elgood, A medical history of Persia and the Eastern Caliphate , Cambridge ۱۹۵۱.
(۱۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبرئیل بن عبیدالله بن بختیشوع»، شماره۴۴۷۸.
