جامع بیان العلم و فضله (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب جامع بیان العلم و فضله توسط ابن عبد البر
قرطبی به
زبان عربی و درباره تاریخ علوم و آداب کسب
دانش می باشد.
ابن عبد البر، ابو عمر یوسف بن عبدالله بن محمد عبد البر ابن عاصم نمری (۳۶۸- ۴۶۳ ق)
فقیه ،
محدث ، تاریخ نگار و ادیب
اندلسی . در
قرطبه زاده شد و در همانجا رشد کرد.
پدرش از فقیهان
قرطبه بود و او در ۱۸ سالگی پدر را از دست داد. در
قرطبه به فراگیری دانشهای معمول آن زمان پرداخت. از استادانش می‌توان به اینان اشاره کرد:
ابو الولید ابن فرضی ،
ابو بکر طلمنکی ،
قاسم بن اصبغ بیانی که نزد او
حدیث خواند،
ابو عمر ابن سکوی ،
سعید بن نصر ،
احمد بن فتح تاجر ،
قاضی ابن صفار . ابن عبد البر در آغاز ظاهری
مذهب بود، سپس
مالکی شد و گاه در پاره‌ای مسائل به
فقه شافعی می‌گرائید. برخی از شاگردان وی عبارتند از: حمیدی،
ابو العباس دلایی ،
ابو محمد بن ابی قحافه ،
طاهر بن مغوز ،
ابو بحر سفیان بن عاص ، ابو علی غسانی و ابن بربال حجاری. افزون بر این
ابن خرم را نیز از شاگردان وی شمرده‌اند. در روزگاری که ابن عبد البر در
قرطبه به سر می‌برد، این
شهر مرکز
حکومت امویان در
اندلس بود و
هشام مؤید بن حکم بر آن فرمانروایی داشت. در
جمادی الآخر ۳۹۹
محمد بن هشام ملقب به مهدی بر مؤید شورید و او را کنار زد. در
شوال ۳۹۹
هشام بن سلیمان بن ناصر به همراه بربریان بر او شورید. از طرف دیگر عموم مردم
قرطبه به یاری محمد بن
هشام برخاسته و بربریان را شکست دادند. آنان دوباره سلیمان را به فرمانروایی برداشتند و با یاری
مسیحیان جنگ خونینی به راه انداخته‌اند که در آن
جنگ افراد زیادی از جمله ابن فرضی، استاد ابن عبد البر کشته شدند و مهدی شکست خورد. در ۴۰۰ ق مهدی دوباره به
قرطبه حمله کرد و پس از تسلط بر آنجا در نبردی با بربریان شکست خورده و در
ذی حجه همان سال کشته شد و مؤید بن حکم دوباره به حکومت رسید. ابن عبد البر در این گیر و دار جز دور شدن از این آشوبها و رفتن به محیطی آرام، فرا روی خود راهی نمی‌دید. از این رو از
قرطبه بیرون آمد ولی هیچگاه از
اندلس بیرون نرفت. تنها دانیه را که دورترین نقطه شرق اندلس بود برگزید و به آنجا رهسپار شد. مدت اقامت ابو عمر در دانیه از بابرکت‌ترین و پرثمرترین دوران زندگی او شمرده شده است، چه در همین جا بود که بیشتر کتابهای بزرگش را نوشت و در افق این شهر بود که دانش وی آشکار گردید. او از دانیه به غرب اندلس، به دربار
مظفر بن افطس که به
عقل و
ادب و
شجاعت موصوف بود، راه یافت و در آنجا وی را به منصب
قضاوت اشبونه و شنترین گماردند و سرانجام در
شاطبه درگذشت.
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب ،
الاستذکار ،
الابناه علی قبائل الرواة ،
بهجة المجالس و انس المجالس ،
التمیصد لما فی الموطا من المعانی و الاسانید ، جامع بیان العلم و فضله و....
«جامع بیان العلم و فضله» کتابی حدیثی است درباره معنای
دانش و فضیلت جستجوی آن، ستوده بودن کوشش در آن و عنایت به آن. برخی آداب
تعلیم و
تعلم و نیز روش کسب دانش در این کتاب یادآوری شده است. مؤلف می‌گوید: علمای
اسلام علم را به دو گونه تقسیم کرده‌اند:
۱. علمی که تحصیلش
واجب عینی است مثل علم به
توحید و
صفات و...
۲. علمی که تحصیلش
واجب کفایی است که شامل سایر علوم می‌شود.
در این جا مؤلف به برخی موارد که در واجب عینی یا کفایی بودن آن اختلاف واقع شده اشاره می‌کند. از جمله در باب
عیادت مریض و
دعا در حق عطسه کننده می‌گوید برخی آنرا واجب کفایی دانسته‌اند ولی اهل ظاهر به وجوب عینی آن دو قائلند و در این باره به
حدیث براء بن عازب از
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
استدلال می‌کنند. اما خود مؤلف بر این
عقیده است که معنای فرمایش پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
استحباب و
فضیلت داشتن این گونه اعمال است نه وجوب عینی یا کفایی داشتن. مؤلف به مناسبت در ابواب مختلف کتاب اشعاری را نیز یادآور می‌شود که قابل توجه است از جمله این بیت: ما یدرک العلم الا مشتغل بالعلم همته القرطاس و القلم از برخی ابواب کتاب علی الخصوص باب فساد التقلید و... و نیز باب الحض علی لزوم السنة و الاقتصار علیها، توجه ویژه مؤلف به
سنت آشکار می‌شود. مؤلف به جای عبارت «و عترتی» که در
حدیث ثقلین آمده، از عبارت «سنتی» در این دو باب استفاده کرده است. مؤلف در کتاب نسبت به
خلیفه اول و
دوم عنایت ویژه‌ای نشان داده و از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم روایتی را نقل می‌کند که ایشان فرموده‌اند: «اقتدوا باللذین من بعدی: ابو بکر و عمر»
نسخه «دار الکتب المصریة» که دارای ۱۸۱ ورق و در دو جزء واقع شده است. این نسخه در سال ۷۶۸ ق در
دمشق نوشته شده است. ناسخ این نسخه ابراهیم بن نصر الله بن وحشی شافعی مصری است. نسخه مورد استفاده در برنامه همین نسخه است که توسط سعد عبد الحمید محمد السعدنی، تحقیق شده است. این کتاب توسط «دار الکتب العلمیة»
بیروت در قطع وزیری برای بار اول در سال ۱۴۲۱ ق به طبع رسیده است. احمد محمصانی مختصری از این کتاب تهیه کرده است که در سال ۱۳۲۰ ق در
قاهره به چاپ رسیده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
