جامع البیان فی القراءات السبع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع البیان فی القراءات السبع به قلم
ابی عمرو عثمان بن سعید دانی (متوفای ۴۴۴ قمری) در معرفی قاریان هفت گانه قرآنی و آراء آنها در زمینه اختلاف قراءات می‌باشد.
مقدمه مولف دربردارنده دو موضوع است:
انگیزه او از نگارش این اثر، که درخواست گروهی در رابطه با اختلاف
قراء سبعه بطور ایجاز و اختصار نیکو و خالی از تکرار مباحث بوده است بیان شده است.
نقل چهل
حدیث از راویان قراء سبعه از یکصد و شصت طریق منظور از راوی در اینجا مهمترین شاگردان قراء می‌باشند که عامل اصلی انتقال قرائت وی به طبقات بعدی و آیندگان می‌باشند.
نقل حدیث ان القرآن انزل علی سبعة
احرف از
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و احادیث دیگری که در این باره وارد شده است که مضامین آنها نیز همین معنا را افاده می‌کند از منابع مختلف و طرق زیاد که مؤلف در این باره بیان می‌کند که تمام اقوال و نظریه‌هایی که متقدمین و متاخرین در رابطه با این حدیث آمده را بررسی و تمام آنها را در پنج سؤال مطرح و سپس درصدد پاسخ به این سؤالات برآمده و نظریه مختار خود را بیان می‌کند.
سؤالات: مراد و منظور از
حروف هفت گانه چیست؟، حکمت
خداوند از انزال قرآن بر
حروف هفت گانه چه می‌باشد؟، وجوه اختلاف این
حروف هفت گانه در چه موردی است؟، اختلاف
حروف هفت گانه چند معنا را شامل می‌شود؟ و...
نقل حدیث
حضرت علی علیه‌السّلام از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که فرمود: «یامرکم ان یقرا کل رجل منکم کما علم» و احادیث دیگری که مضامین آنها نیز همین معنا را افاده می‌کند از منابع مختلف و با سندهای زیاد که دربردارنده این موضوع است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بر تبعیت از گذشتگان در قرائت و تمسک به آنها در آنچه از ائمه قراءات رسیده است تشویق نموده است.
آوردن اسمهای قراء سبعه و بررسی نسب کامل آنان،
کنیه، مکان تولد و اقامت و تاریخ وفات و ذکر بعضی از فضائل آنها و در آخر ذکر راویان آنها می‌باشد.
آوردن و ذکر
رجال و مشایخ قراء سبعه و ناقلین آنها و رساندن این نقلها به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم منظور از مشایخ رجال و قراء سبعه، اشخاصی هستند که قراء سبعه، قرائت خود را از آنها فراگرفته و به آنها عرضه نموده‌اند و اینرا ادامه داده تا به اقراء پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برسد.
این باب از دو بخش کلی تشکیل شده است:
اصول قواعد تجویدی قرآن را آورده است که به اصول القاری معروف است در این بخش مؤلف نظرات مختلف قراء سبعه را با ذکر راویان و سندهای هرکدام از قراء ذکر نموده است. در اصطلاح قرائت به قواعدی که بیان کننده احکامی در قرائت تمام کلمات
قرآن می‌باشد به گونه‌ای که در هرجا بتوان آن قواعد را اجرا نمود اصول گفته می‌شود، اصول شامل:
وقف و
ابتداء،
ادغام و
اظهار،
مد و
قصر، تحقیق و تسهیل،
اماله و
فتح،
تفخیم و
ترقیق،
ابدال و
نقل، احکام هاءات، احکام یاءات، وصل میم جمع و هاء ضمیر و... که مؤلف هرکدام از موارد و اصول فوق را در باب جداگانه آورده است و مستثنیات آنها را هم بیان نموده است.
که از اواخر جلد دوم شروع و تا پایان جلد چهارم ادامه دارد به فرش
الحروف اختصاص یافته است. در مقابل اصطلاح اصول، اصطلاح فرش وجود دارد که مراد از آن موارد جزئی از اختلاف قراءات در کلمات قرآنی است که ضابطه مند نیست. کلمه فرش در این بحث به مفهوم نشر و بسط و کلمه
حروف جمع
حرف و به معنی قرائت قاری است پس فرش
الحروف یعنی منتشر شدن قرائت هر قاری در کلمات قرآن (اصطلاحا
حرف نافع یعنی قرائت
نافع). مؤلف در این بخش کتاب به ترتیب سوره‌های قرآنی پیش رفته است و پس از ذکر عنوان سوره، آیات مربوط به هر سوره و قرائت هرکدام از قاریان هفت گانه را آورده است با ذکر سند و طریق آن توضیح یک نکته در اینجا ضروری است و آن اینکه قرائت هر قاری را عده‌ای نقل می‌کنند که در اصطلاح، از آن به راوی تعبیر می‌شود. از کسانی که روایت راوی را نقل می‌کنند به طریق روایت تعبیر می‌شود.
پس طریق، یعنی همان واسطه‌هایی که قرائت راوی را بر ما نقل کرده‌اند.
بطور خلاصه می‌توان گفت: ابی عمرو دانی بر ترویج هرچه بیشتر قراءات هفتگانه همت گماشت. وی تمامی طرف و روایات مشهور و غیر مشهور قرائات سبعه را که در زمان او از ۵۰۰ طرق می‌گذشت استقصاء کرد و در این کتاب جامع البیان گرد آورد و به شرح و بسط آنها پرداخت. تحقیق اثر توسط
عبد المهیمن بن عبد السلام طحان،
طلحه محمد توفیق،
سامی عمر ابراهیم و
خالد علی غامدی صورت گرفته که به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول دربردارنده معرفی شرح حال مفصل مؤلف، اساتید، شاگردان و آثار اوست و سپس به بیان معرفی جامع البیان پرداخته شده است. و از روش و سبک مؤلف در تحریر این اثر مطالب مفیدی ارائه نموده‌اند. بخش دوم، محققان از چگونگی روش تحقیق خود در برخورد با نسخهای خطی این اثر و برگزیدن نسخه ترکیه و مقابله آن با دو نسخه دیگر (نسخه
مصر و نسخه
هند) گزارش کار ارائه می‌دهند. کار دیگر محققان که مزیتی فوق العاده برای این اثر شمرده می‌شود پاورقیهایی است که در امور مختلفی ارائه کرده‌اند از جمله: استخراج آیات و ذکر آدرس آنها، استخراج احادیث و آوردن مصادر آنها، شرح مفردات، مصطلحات قرآنی و تبیین مراد مؤلف در متن که فهم آن برای خواننده مشکل بوده، شناساندن و معرفی اعلام، اماکن، تراجم روات، معرفی کتب که روایات از آنها نقل شده که موارد فوق در جای خود بسیار مفید و ارزشمند است. این دو بخش در ۷۰ صفحه از طرف محققان در اول کتاب آمده است. در پایان کتاب فهرستهای چهارگانه فهرست مصادر و مراجع، فهرست احادیث، فهرست اعلام و فهرست مطالب کتاب درج شده است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
