جاریة بن قدامه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جاریة بن قُدامه،
صحابی پیامبر اکرم و از یاران
امام علی و امام حسن علیهماالسلام است.
بیش‌تر منابع
نام نیای او را
زُهَیر بن حُصَین و برخی منابع
نام
جد یا
پدر وی را مالک نوشته اند. چون جاریة بن قدامه از افراد
قبیله بنی سعد (از تیره های
زیدمَناة بن تمیم) بود، از وی با نسبت سعدی تمیمی یاد کرده اند
و چون در کوی بَحاریه
بصره اقامت داشت، وی را بصری خوانده اند.
کنیه او را ابوایوب، ابویزید
؛
و ابو ولید
نیز نوشته اند. جاریة بن قدامه را
عمو یا پسر عموی
اَحْنَف بن قیس خوانده‌اند اما در واقع، احنف برای احترام، وی را چنین خطاب می‌کرده است، زیرا آنان فقط در سعد بن زیدمناة بن تمیم نسب به هم می‌رسانده اند.
برخی، جاریة بن قدامه را از
تابعین دانسته
و گفته‌اند که زمان
پیامبر اکرم را درک نکرده است
اما بسیاری از
علمای رجال و نویسندگان تراجم
و طبقات، از جاریه در ضمن
صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله نام برده اند
جاریه بزرگ
قبیله بنی تمیم و فردی دلیر
و ارجمند
و از یاران خالص
و وفادار
حضرت علی علیه‌السلام
و از سرداران دلاور آن حضرت بود که وی را در
جنگهایش همراهی می‌کرد.
پس از قتل
عثمان در سال ۳۵، جاریة بن قدامه از مردم بصره به نام علی علیه‌السلام
بیعت گرفت.
در
جنگ جمل (۳۶) جاریه که در صف یاران علی علیه‌السلام
و سرکرده تمیمیان بصره بود،
نزد عایشه رفت
و او را به سبب هتک ستر
و حرمت خویش سرزنش کرد
و خروج وی را بر
امام، بزرگ‌تر
و گران‌تر از قتل عثمان شمرد
و از او خواست که باز گردد.
چندی بعد، جاریه امام را در حرکت به سرزمین
بابل همراهی کرد. گفته می‌شود در این سفر امام دعا کرد که
خداوند آفتاب را باز گرداند تا جاریه با وی
نماز عصر بگزارد.
در
جنگ صِفّین، جاریة بن قدامه با لشکری ۷۰۰، ۱ تنی از مردم بصره، از جمله از قبیله سعد
و الرِّباب، به امام پیوست.
جاریه در این نبرد، هنگام هماوردی با
عبدالرحمان بن خالد بن ولید به
رجز خوانی پرداخت.
زمانی نیز که امام قصد پیکار با
خوارج را داشت، جاریه با لشکری سه یا پنج هزار تنی، یا افزون تر، در
نُخَیله به آن حضرت پیوست.
علی علیه‌السلام جاریه را با پانصد تن پیشاپیش فرستاد
و دو هزار تن را در پی او روانه کرد. جاریه در برابر آنان ایستاد
و نصیحتشان کرد.
پس از واقعه نهروان، در جمادی الا´خره سال ۳۸
اَشْهَب بن بشیرِ (بِشرِ) قرنیِ بَجَلی با ۱۳۰ یا ۱۸۰ تن بر امام خروج کرد. امام، جاریه را به مقابله با وی فرستاد. در جنگی که در جَرْجَرایا، میان واسط
و بغداد، روی داد اشهب
و یارانش کشته شدند.
در سال ۳۸
معاویه،
عبداللّه بن حَضْرَمی را برای تصرف بصره فرستاد. چون
اَعْیَن بن ضُبَیْعَه، از یاران علی علیه‌السلام، در مقابله با ابن حضرمی کشته شد، امام به پیشنهاد زیاد (
کارگزار خود در بصره)، جاریة بن قدامه را که به تیزبینی
و سرسختی با دشمن معروف بود، با پنجاه تن از بن ی تمیم، از کوفه به بصره فرستاد. جاریه در میان اَزْدیانِ ساکن بصره سخنرانی کرد
و از سخت کوشی
و فرمانبرداریشان از امام
و عامل او یاد کرد
و نامه آن حضرت را برای
شیعیان خواند. امام در این نامه به بصریان هشدار داده بود که در صورت سرکشی
و مخالفت، باید شکستی سخت‌تر از
جَمَل را تحمل کنند. مردم بصره اطاعت کردند
و جاریه به سوی جمعی از قبیله خویش، که عهد
و بیعت خود را شکسته بودند، رفت
و با آنان عتاب کرد. بیش‌تر آنان وی را اجابت کردند، اما برخی به درشتی پاسخش دادند. در پی آن، جاریه با یاری زیاد
و ازدیان، با ابن حضرمی وارد جنگ شد. ابن حضرمی با هفتاد تن از یارانش به خانه سُنبُل (سَنبیل) سعدی پناه برد. جاریه به آنان هشدار داد
و آنان را به اطاعت فراخواند، اما آنان نپذیرفتند؛ از این رو، وی خانه را
آتش زد
و آنان را به هلاکت رساند. از آن پس جاریه را مُحَرِّق (آتش زننده) نامیدند. زیاد در نامه‌ای به امام، گزارش این ماجرا را داد. امام خبر را به آگاهی مردم رساند
و جاریه
و ازدیان را ستود
و بصریان را نکوهش کرد.
در سال ۴۰، در ادامه حملات سرداران معاویه به قلمرو حکومت
امام علی و تجاوز
بُسر بن اَرطاة به مکه
و مدینه
و غارت
و کشتار در
یمن، امام ضمن سخنانی مردم را به
جهاد و دفع هجوم
دشمن فراخواند،
که با سستی مردم روبرو گشت اما جاریه
اعلام کرد که با
دشمن می‌جنگد. امام وی را به نیکدلی
و نیکخواهی
و شایستگی خاندان ستود
و فرمود تا مجهز گردد. آنگاه وی را پس از سفارش‌هایی در باره رعایت
تقوا در جهاد، با لشکری برای دفع دشمن روانه کرد. جاریه شتابان به تعقیب بُسْر بن ارطاة پرداخت
و شهر‌ها را بدون توقف پشت سر گذاشت
و توانست بُسْر را از یمن بیرون کند.
جاریه مالی
غصب نکرد
و کسی را نکشت، به جز گروهی از اهالی
نَجران را که از
اسلام برگشتند
و نیز افرادی از
عثمانیه را که بُسْر را در
حَضْرَموت پذیرا گشتند
و یاری نمودند. جاریه چون به جُرَش رسید، یک ماه توقف کرد. در آن‌جا خبر شهادت
حضرت علی را شنید. پس به
مکه و سپس به
مدینه رفت
و از مردم این
شهر‌ها به نام
امام حسن علیه‌السلام
بیعت گرفت. آنگاه راهی کوفه شد. بُسر بن ارطاة نیز از طریق سَماوه به شام، نزد معاویه، بازگشت
.
جاریه نزد امام حسن رفت
و با وی بیعت کرد
و شهادت امام علی را تسلیت گفت
و از آن حضرت خواست که برای نبرد با دشمن (معاویه
و سپاه شام) لشکر کشی کند. امام فرمود اگر مردم همه مانند تو بودند، حرکت می‌کردم.
پس از
صلح امام حسن با معاویه، هنگامی که جاریه به حضور معاویه رسید، در پاسخ به سخنان تمسخرآمیز معاویه، با شجاعت
و صراحت
لهجه از دوستی با علی علیه‌السلام یاد کرد
و معاویه را پست خواند.
گفته می‌شود که معاویه با بردباری از وی درگذشت
و به او صدهزار درهم صله
و به گفته‌ای نُهصد جریب اقطاع داد.
علمای رجال، جاریه را مدح
و توثیق کرده اند.
وی احادیثی از
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت کرده است.
گفته‌اند که جاریه از پیامبر صلی الله علیه وآله خواست تا سخنی ساده به وی
تعلیم دهد
و حضرت به او فرمود: «خشمگین مشو».
اهل مدینه
و بصره از جاریة بن قدامه حدیث روایت کرده اند.
صفدی
مرگ جاریه را در حدود سال ۵۰ دانسته است اما به نوشته ابن حبّان
وی در زمان
یزید بن معاویه (حک: ۶۰ـ۶۴) وفات یافته است. برخی نوادگان جاریة بن قدامه بعداً در اصفهان
و خراسان
ساکن شدند.
(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
(۲) ابن ابی حاتم، کتاب الجرح
و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۳) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، قاهره ۱۲۸۰ـ۱۲۸۶، چاپ افست بیروت.
(۴) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۵) ابن حبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
(۶) ابن حبّان،
مشاهیر علماء
الامصار و اعلام فقهاء
الاقطار، چاپ مرزوق علی ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۷) ابن حبیب، کتاب المحبّر، چاپ ایلزه لیشتن شتتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.
(۸) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
(۹) ابن کلبی، جمهرة النسب، ج ۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۱۰) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف
و المختلف من الاسماء
و الکنی
و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی
معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
(۱۱) ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان
و روح الجَنان، چاپ ابوالحسن شعرانی
و علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ ۱۳۸۷.
(۱۲) احمد بن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران.
(۱۳) احمد بن عبداللّه ابونعیم، معرفة الصحابة، چاپ محمد راضی بن حاج عثمان، ریاض ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۴) احمد بن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
(۱۵) محمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
(۱۶) ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۱۷) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفة.
(۱۸) خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، روایة بقی بن مخلد، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳الف.
(۳۲) خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳ب.
(۱۹) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام
و وفیات المشاهیر
و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث
و وفیات ۴۱ـ۶۰ هـ، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۰) صفدی، اعیان العصر
و الوافی.
(۲۱) سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ۱۴۰.
(۲۲) طبری، تاریخ طبری (بیروت).
(۲۳) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۲۴) احمد بن عبداللّه عجلی، معرفة الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۵) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح
و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
(۲۶) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۴، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۲۷) مسعودی، مروج الذهب (بیروت).
(۲۸) محمد بن محمد مفید، الجمل
و النصرة لسّیدالعترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش.
(۲۹) محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی
و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳.
(۳۰) نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۳۱) یعقوبی، تاریخ یعقوبی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جاریة بن قدامه»، شماره۴۳۲۷.
