• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جاحظ (دائرةالمعارف‌مؤلفان‌اسلامی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ (۱۵۰-۲۵۵ق)، متکلم، ادیب و راوی معتزلی قرن سوم هجری قمری در بصره و بغداد بود. وی آثار بسیاری تألیف نموده و فرقه جاحظیه به او منسوب است.


ابوعثمان عمرو بن بحر بن محبوب جاحظ کنانی بصری لیثی صلیبه، مولی و شتردار ابوقلمّس عمرو بن قطع کنانی بود
[۱] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۰۸.
که به سال ۱۵۰ق در بصره متولد شد. نحو را از اخفش، کلام را از نظّام و فصاحت را از اعراب و نیز مربد به‌طور شفاهی فرا گرفت. وی مدتی در بغداد اقامت داشت و به علم و ادب و آگاهی به علوم مختلف معروف بود. از افرادی چون ابوعبیده، اصمعی، ابوزید انصاری،
[۲] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۷.    
ابویوسف قاضی و ثمامة بن اشرس حدیث شنید و افرادی چون خواهرزاده‌اش یموت بن مزرع و ابوالعیناء از او روایت نمودند.
[۳] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۲۶.    
برخی وی را غیرقابل اعتماد و اهل بدعت دانسته‌اند.
[۴] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۵.    
جاحظ از بزرگان معتزله به‌شمار می‌رفت
[۵] خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۱۲۴.    
و فرقه جاحظیه از معتزله به او منسوب است. اینان معتقدند که معارف بالطبع ضروری و فطری می‌باشند و از افعال بندگان نیستند. وی در زمان متوکل (خلافت ۲۳۲-۲۴۷ق) از نسابین بود و در ابتدای امر در بصره نان و ماهی می‌فروخت.
[۶] اعلمی، محمدحسین، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۷، ص۷۴.
[۷] اعلمی، محمدحسین، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۱۳، ص۴۸۴.

ابوعباس محمد بن یزید نحوی گوید: در علم حریص‌تر از سه کس ندیدم که یکی از آنها جاحظ است، چرا که هر کتابی در هر موضوعی به دستش می‌رسید از اول تا آخر آن را مطالعه می‌کرد.
[۸] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۰۸.
او سرانجام بر اثر سقوط کتاب بر سرش
[۹] ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۳۲.    
به سال ۲۵۵ق در بصره
[۱۰] ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۷۴.    
و در زمان معتز (خلافت ۲۵۱-۲۵۵ق) وفات یافت.

آثار بسیاری از او بر جای مانده که عبارت‌اند از: الحیوان که هفت جزء دارد و کتب‌های النساء، البغال و الابل را برخی بر آن افزوده‌اند البیان و التبیین الزرع و النخل الفرق بین النبی و المتنبی المعرفه جوابات کتاب المعرفه مسائل کتاب المعرفه الرد علی اصحاب الالهام نظم القرآن (سه نسخه) المسائل فی القرآن فضیلة المعتزله الرّد علی المشبهه الرّد علی العثمانیّه الامامة علی مذهب الشیعه حکایة قول اصناف الزیدیّه امامة معاویه الاخبار و کیف تصح الرّد علی النصاری عثام (عصام) المرید القواد امامة بنی العباس الفتیان اللصوص ذکر ما بین الزیدیه و الرافضه المخاطبات فی التوحید صناعة الکلام تصویب علی فی تحکیم الحکمین وجوب الامامه الاصنام الوکلاء و الموکلین الشارب و المشروب افتخار الشتاء و الصیف المعلمین الجواری نوادر الحسن البخلاء فرق ما بین بنی عبدشمس و مخزوم العرصان و البرصان فخر القحطانیة و العدنانیه التربیع و التدویر الطفیلیین الفتیا اخلاق الملوک مناقب جند الخلافة و فضایل الاتراک الحاسد و المحسود الرّد علی الیهود الصرحاء و الهجناء السودان و البیضان المعاد و المعاش النساء التسویة بین العرب و العجم السلطان و اخلاق اهله الوعید البلدان الاخبار الدلالة علی ان الامامة فرض الاستطاعة و خلق الافعال المقیّنین و الغناء و الصنعه الهدایا منحول الاخوان الرد علی من الحد فی کتاب الله آی القرآن التمثیل العاشق الناشی و المتلاشی حانوت عطار فضل العلم المزاح و الجدّ جمهرة الملوک الصوالجه ذمّ الزّنا التفکر و الاعتبار الحجة و النبوة کتاب الی ابراهیم ابن المدبر فی المکاتبه احالة القدرة علی الظلم امهات الاولاد الاعتزال و فضله عن الفضیله الخطار و المراتب و الصناعات احدوثة العالم الرّد علی من زعم ان الانسان جزء لا یتجزا التفاح الانس و السلوة الحزم و العزم الکبر المستحسن و المستقبح نقض الطب عناصر الاداب الامثال تحصین الاموال فضل الفرس علی الهملاج الاسد و الذئب العالم و الجاهل الملوک و الامم السالفة و الباقیه القضاء و الولاة النرد و الشطرنج غش الصناعات خصومة الحول و العور ذوی العاهات المعنیین اخلاط الشطار القلم فضل ایجاد الکتب کتمان السّر مدح النبیذ ذم النبیذ العفو و الصفح اثم السکر الامل و المامول الحلیه ذمّ الکُتّاب مدح الکُتاب مدح الوراقین ذم الوراقین من تسمی من الشعراء عمراً فرط الجهل یعقوب بن اسحاق الکندی رسالة الکرم الی ابی الفرج بن نجاح الیتیمه رسالة فی موت ابی حرب الصفار البصری المیراث کمیات الکیمیاء الاستبداد و المشاوره فی الحرب الرد علی الغولیه رسالة الی ابی النجم فی الخراج رسالة الی ابی الفرج بن نجاح فی امتحان عقول الاولیاء رسالة الی احمد بن اسرائیل رسالة الی احمد بن المنجم فی حفظ اللسان رسالة اخری الی احمد بن المنجم رسالة الی سلیمان بن وهب رسالة الی حسن بن وهب رسالة الی محمد بن عبدالملک فی الغضب و الرضا الشکر الجد و الهزل وصف کتاب خلق القرآن پنج رساله دیگر به محمد بن عبدالملک رسالة الی محمد الیزیدی اربعة رسائل الی ابن نجاح فی العقل و الحلم و غیره رسالة الی ابی عمره احمد بن سعید رسالة الی عبیدالله بن یحیی رسالة الی ابن داود فی کتاب نظم القرآن رسالة الی ابن داود فی صفة کتاب الفتیا رسالة الی ابی الولید بن احمد فی الکبر رسالة الی عیدان ابن ابی حرب (دو رساله) رسالة فی غناب المنحوله رسالة الی احمد بن حمدون الندیم فی صفة الندیم رسالة الی احمد بن المدبر رسالة الی احمد بن ابی عون فی حفظ السر و اللسان رسالة الی المنتظر بالله رسالة الی احمد الحطیب
[۱۱] ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۰۸.
سحر البیان سلوة الخریف بمناظرة الربیع و الخریف الانس و السکن التعبیر التفکر و الاعتبار الحجر و الفتوه الدلال السلطان الخطاب فی التوحید السلوک الصولجان العرس و العرائس المحاسن و الاضداد مقالة فی اصول الدین نوادر الجنّ معانی القرآن النجم و جوابه الطبائع
[۱۲] بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۸۰۲.    
المسالک و الممالک
[۱۳] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۶۴.    
فضل بنی‌هاشم علی امیه
[۱۴] ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ص۸۴.    
التاج مفاخرة الجواری و الغلمان رسالة فی الحنین و الاوطان
[۱۵] کحاله، عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، ص۵۳۰.
البرهان و الفرعان.
[۱۶] لطفی ریاض‌زداه، عبداللطیف بن محمد، اسماء الکتب، ص۷۵.    
[۱۷] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۱۱، ص۱۰.    
[۱۸] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۲، ص۲۲۸.    
[۱۹] حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۵، ص۲۱۰۱.    
[۲۰] ذهبی، محمد بن احمد، العبر، ج۱، ص۳۵۹.    
[۲۱] ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۲۴۷.    
[۲۲] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۳، ص۱۵۰.    
[۲۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۸، ص۱۴۴.    
[۲۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۳۹۵.
[۲۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۲۳۷.
[۲۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۳۷۹.    
[۲۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۳۸۱.
[۲۸] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۲۶۳.    
[۲۹] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۴۱۷.    
[۳۰] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۸۳۸.    
[۳۱] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۳۹۲.    
[۳۲] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۰۹.    
[۳۳] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۶۴.    
[۳۴] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۷۵.    


۱. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۰۸.
۲. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۷.    
۳. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۲۶.    
۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۴، ص۳۵۵.    
۵. ↑ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۱۲۴.    
۶. ↑ اعلمی، محمدحسین، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۷، ص۷۴.
۷. ↑ اعلمی، محمدحسین، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۱۳، ص۴۸۴.
۸. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۰۸.
۹. ↑ ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۳، ص۲۳۲.    
۱۰. ↑ ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۷۴.    
۱۱. ↑ ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۰۸.
۱۲. ↑ بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۸۰۲.    
۱۳. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۶۴.    
۱۴. ↑ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ص۸۴.    
۱۵. ↑ کحاله، عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، ص۵۳۰.
۱۶. ↑ لطفی ریاض‌زداه، عبداللطیف بن محمد، اسماء الکتب، ص۷۵.    
۱۷. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، ج۱۱، ص۱۰.    
۱۸. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۲، ص۲۲۸.    
۱۹. ↑ حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۵، ص۲۱۰۱.    
۲۰. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، العبر، ج۱، ص۳۵۹.    
۲۱. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۲۴۷.    
۲۲. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۳، ص۱۵۰.    
۲۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۸، ص۱۴۴.    
۲۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۱، ص۳۹۵.
۲۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۲۳۷.
۲۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۳۷۹.    
۲۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۵، ص۳۸۱.
۲۸. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۲۶۳.    
۲۹. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۴۱۷.    
۳۰. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۸۳۸.    
۳۱. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۳۹۲.    
۳۲. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۰۹.    
۳۳. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۶۴.    
۳۴. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۷۵.    


• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۵۷۹-۵۸۰، برگرفته از مقاله «عمرو جاحظ».


رده‌های این صفحه : ادیبان قرن 3 (قمری) | راویان اهل‌سنت قرن 3 (قمری) | شخصیت‌های قرن 3 (قمری) | علمای معتزله | متکلمان معتزلی قرن 3 (قمری) | مولفان قرن سوم
جعبه ابزار