جابر بن حیّان (مقاله‌دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جابر بن حیّان (
۱۲۰-
۱۹۸ق)، از دانشمندان
شیعه و از اصحاب و شاگردان
امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) بود و از آن حضرت علومی را فراگرفته است. وی شیمیدانی پرکار، مخترع برخی ترکیبات شیمیایی، و کارشناس در عرصه‌هایی چون
ادبیات،
طب،
نجوم و ... بود.
ابوموسی جابر بن حیّان بن عبدالله طوسی کوفی صوفی طرسوسی، اصل وی
خراسانی بود،
ولی خود به سال ۱۲۰ق
در
کوفه به دنیا آمد. پدرش احتمالا همان عطاری است که در سال
۱۰۷ق به جرم هواداری
بنی عباس و
تشیع دستگیر شد و به فرمان آخرین حاکم
اموی خراسان به
قتل رسید. گفته شده که وی بیشتر اوقات در کوفه اقامت داشت،
ولی از ترس حاکم وقت، دایماً در حال نقل و انتقال بود
و به بلاد و سرزمین‌هایی چون
سوریه،
مصر و
هند مسافرت کرد.
جابر از اصحاب
و شاگردان امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) بوده و از آن حضرت علومی را فراگرفته است.
از دیگر اساتید او،
حر بن حمیری است که در آثار خود بارها از او نام برده و علوم زیادی را از وی آموخته است.
خالد بن یزید بن معاویه و شخصی به نام
اذن الحمار منطقی نیز از دیگر اساتیدش بوده‌اند.
از شاگردان جابر می‌توان
خرقی،
ابن عیاض مصر ی،
اخمیمی و
یحیی بن ابی بکر برمکی را نام برد.
جابر شیمیدانی پرکار،
مخترع برخی ترکیبات شیمیایی،
فیلسوف اسلامی
و کارشناس در عرصه‌هایی چون ادبیات،
طب،
نجوم و غیره
بود.
ابن طاووس و گروهی دیگر وی را از دانشمندان شیعه دانسته‌اند،
ولی
الندیم او را در شمار اهل سنت ذکر کرده است. وی مدتی در خدمت
برمکیان بود
و با
جعفر بن یحیی برمکی همنشینی داشت.
جابر سرانجام در سال ۱۹۸ق
در توس درگذشت.
در تاریخ درگذشتش اختلاف است.
جابر دارای آثار و تالیفات بسیار زیادی در موضوعات مختلف بود. برخی شمار آن را بالغ بر سه هزار کتاب و رساله می‌دانند.
وی تالیفی در کاربرد اسطرلاب دارد که در بردارنده هزار مسئله بی نظیر است.
آثار و تالیفات جابر که در منابع آمده، عبارت‌اند از:
• کتاب الاسطقس؛ • کتاب اسطقس الاس الی البرامکه؛ • کتاب اسطقس الاس الثانی الیهم الکمال هو الثالث الیهم؛ • الواحد الکبیر؛ • الواحد الصغیر؛ • الرکن البیان؛ • الترتیب النور؛ • الصبغ الاحمر؛ • الخمائر الکبیر؛ • الخمائر الصغیر؛ • التدابیر الرائـیّه؛ • کتاب یعرف بالثالث؛ • الروح الزیبق؛ • الملاغم؛ • الجوانیّه الملاغم؛ • البرانیّه؛ • العمالقه الکبیر؛ • العمالقه الصغیر؛ • البحر الزاخر البیض (۲جلد)؛ • الدم الشعر النبات (۲جلد)؛ • الاستیفاء؛ • الحکمة؛ • المصونة؛ • التبویب الاملاح (۲ جلد)؛ • الاحجار (۲جلد)؛ • کتاب ابی قلمون التدویر؛ • الباهر التکریر؛ • الدرة المکنونه؛ • البدوح الخالص؛ • الحاوی؛ • القمر؛ • الشمس؛ • الترکیب الفقه الحیوان (۲ جلد)؛ • البول؛ • التدابیر؛ • الاسرار؛ • کیمان المعادن الکیفته السماء (۷جلد)؛ • الارض (۷جلد)؛ • المجردات؛ • الکامل المدخ؛ • فضلات الخمائر؛ • العنصر الخواص؛ • التذکیر؛ • البستان؛ • السیول روحانیة؛ • عطارد الاستنتما؛ • الانواع البرهان؛ • الجواهر الاصباغ؛ • الرائحة اللطیف؛ • المنی الطین؛ • الملح؛ • الحجر؛ • الحق الاعظم؛ • الالبان البیعه ما بعد الطبیعة التلمیح الفاخر الصارع الافرئد؛ • کتاب الصادق الروضة الزاهر التاج الخیال تقدمة المعرفة الزرانیخ؛ • کتاب الهی؛ • کتاب الی خاطف؛ • کتاب الی جمهور الفرئحی؛ • کتاب الی علی بن یقطین؛ • کتاب مزارع الصناعة؛ • کتاب الی علی بن اسحاق البرمکی التصریف الهدی تلبین الحجارة الی منصور بن احمد البرمکی اغراض الصنعة الباهت عرض الاعراض اللاهوت الثلاثین کلمة الصفات العشرة النعوث العهد السبعة؛ • کتاب الحی؛ • کتاب الحکومة؛ • کتاب البلاغة المشاکلة؛ • کتاب خمسة عشر؛ • کتاب الکفوء؛ • کتاب الاحاطة؛ • کتاب الوراق؛ • کتاب القبّة؛ • کتاب الضبط الاشجار المواهب المخنقه الاکلیل الخلاص؛ • کتاب الوجیه؛ • کتاب النقد؛ • کتاب الطاهر؛ • کتاب لیلة؛ • کتاب المنافع؛ • کتاب اللعبه؛ • کتاب المصادر؛ • کتاب الجمع؛ • رسائل فی الحجر (۱۰ رساله)؛ • رسائل فی النبات (۱۰ رساله)؛ • فی الاحجار (۱۰ رساله)؛ • التصحیح المعنی؛ • الایضاح الهمة؛ • المیزان؛ • الاتفاق؛ • الشرط الفضلة؛ • التمام الاعراض؛ • مصححات فوثاغورس؛ • مصححات سقراط؛ • مصححات فلاطن؛ • مصححات ارسطالیس؛ • مصححات ارسیجانس؛ • مصححات ارکاغانیس؛ • مصححات امورس؛ • مصححات دیمقراطیس؛ • مصححات حربی؛ • کتاب الزمرده؛ • کتاب الانموذج؛ • کتاب المهجة سفر الاسرار؛ • کتاب البعید؛ • کتاب الفاضل؛ • کتاب العقیقه؛ • البلورة؛ • الساطع؛ • الاشراق؛ • المخایل؛ • المسائل؛ • التفاضل؛ • التشابه؛ • التفسیر التمییز؛ • الکمال و التمام؛ • الضمیر الطهاره؛ • المبتداء بالریاضه؛ • المدخل الی الصناعه التوقف؛ • الثقة بصحة العلم؛ • التوسط فی الصناعه المحنته؛ • الحقیقه الاتفاق و الاختلاف؛ • السنن و الحیره؛ • الموازین؛ • السر الغامض؛ • المبلغ الاقصی المخالفه؛ • الشرح الاعرامی فی النهایة الاستقصاء؛ • کتاب النقد (التفسیر)؛ • الطبیعة الفاعلة الاولی (نار)؛ • الطبیعة الثانیة (ماء)؛ • الطبیعة الثالثة (ارض)؛ • الطبیعة الرابعة (هواء)؛ • السلوة الکامل الحبوة الزحل المریخ الشمس الاکبر الشمس الاصغر الزهرة؛ • کتاب عطارد القمر الاکبر؛ • کتاب یعرف بخاصیة نفسه المثنی الحاصل میدان العقل العین النظم شرح اقلیدس شرح المجسطی المرایا الجاروف الریاض»؛ • کتاب الملک سیصد اثر در
فلسفه؛ • ۱۳۰۰ اثر در حیل مثل تقاطر؛ • ۱۳۰۰ اثر در صنایع و آلات حرب؛ • پانصد اثر در
طب مثل المجسمه و التشریع؛ • پانصد اثر در ردّ و نقض فلاسفه؛ • کتاب‌های زیادی در خواص اشیاء کتاب‌های زیاد و نیکو در عزایم (افسون‌ها و ادعیه که برای احضار پریان و جنیان خوانند)
؛ • چند کتاب در نیرنگ‌ها؛ • چند کتاب در
زهد و
موعظه؛ • چند کتاب در
منطق طبق رای
ارسطالیس؛ • کتاب بزرگی در طب؛ • دو کتاب بزرگ و کوچک در طب؛ • الزیج اللطیف سیصد ورق
؛ • اسرار البرانیات؛ • اصول الکیمیاء
؛ • الجامع فی الاسطرلاب؛ • الجفر الصادقی (علیه‌السّلام)؛ • جنات الخلد
خاریینی؛ • خواص الاکسیر؛ • خواص الحروف؛ • الحیل؛ • الحیاة
؛ • الدعاء
؛ •الرحمة الکبیر؛ • الرحمة الصغیر؛ • الرسائل الجابریه؛ • رسالة الجعفریه
؛ • رسالة فی الامامة؛ • الزیادات فی التدابیر
؛ • السموم السهل
؛ • العلم المخزون؛ • الطلسمات؛ • الصافی
؛ • السبعین؛ • الفهرست
؛ • الکامل فی الکیمیاء؛ • کتاب الاعظم فی الکیمیاء؛ • الفضه؛ • القلعی؛ • النحاس؛ • مفاتیح الرموز (حل الطلسم)
؛ • رسالة کیمیاء
؛ • الحدود المقالات (۱، ۲، ۵، ۱۶، ۱۷ و ۲۵)؛ • ابتداء الجزء الاول من کتاب السر المکنون؛ • نخب من کتاب المیزانالصغیر؛ • نخب من کتاب الاشتمال؛ • نخب من کتاب البحث؛ • نخب من کتاب التعریف؛ • نخب من کتاب الحاصل؛ • نخب من کتاب الخمسین؛ • نخب من کتاب الخواص الکبیر؛ • نخب من کتاب الراهب؛ • نخب من کتاب السبعین؛ • نخب من کتاب القدیم؛ • نخب من کتاب التجمیع؛ • نخبة من الجزء الرابع من کتاب الاحجار علی رای بلیناس؛ • اخراج ما فی القوة الی الفعل الامامه؛ • الماجد؛ • مختار رسائل جابر
؛ • المفتاح؛ • مفتاح السماح
؛ • المکتسب فی صناعة الذهب؛ • المنتخب فی صنعة الطلسمات
؛ • مهج النفوس
؛ • النور و الرحمة و النار
؛ • الذهب؛ • المنافع؛ • المیاه
؛ • الارشاد فی التعبیر؛ • علل المعادن؛ • نهایة الادب
رسالة الفوز العوالم؛ • رسالة الصنعه رهینة الراهب و رسالة فی موازین علم الکاف.
(دیگر منابع:
)
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «جابر طوسی»، ج۱، ص۲۱۸-۲۲۰.
