ثمره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثمره، رساله کوچکی شامل حدود یکصد جمله کوتاه درباره احکام
نجوم و تأثیر آن در شئون گوناگون زندگی، منتسب به
بطلمیوس، که مترجمان دوره اسلامی، در جریان
نهضت ترجمه آن را از یونانی به عربی ترجمه کردند.
علاوه بر متن عربی ثمره و چند شرح آن به فارسی و عربی، متن‌هایی به یونانی، سریانی و لاتینی نیز از آن به جای مانده است. رایج ترین نام این کتاب در عربی و فارسی، ثمره یا کتاب الثمرة، عیناً برگردان عنوان یونانی آن : (Karpئs) به معنای میوه است. در عین حال، در شرح و ترجمه
نصیرالدین طوسی از این رساله
از آن به نام المائة الکلمة (یکصد کلمه - گفتار) و با اسم رومی (در واقع یونانی) «آنْطرومِطا» یا «آنطوریطا» نیز یاد شده است
به نوشته بلوشه
، این عنوان، صورت نادرستی از دو واژه کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء (hekaton reta) و
به معنای «صد کلمه» است. عنوان ترجمه لاتینی این کتاب، یعنی Centiloquium، نیز ناظر به همین معنی است.
مفصّل ترین گزارش درباره چگونگی ترجمه این کتاب به عربی، در رساله احکام نجومِ
ابوریحان بیرونی، به نام مقاله فی سَیر سَهْمَیِ السَّعادة، آمده که او در آن از سه ترجمه کتاب ثمره یاد کرده است: دو ترجمه عربی از یونانی، یکی ترجمه مترجمی ناشناس برای خالدبن یزید اموی (متوفی ۸۵) و دیگری از حنین بن اسحاق، مترجم مشهور قرن دوم و سوم؛ و ترجمه عمربن فَرُّخان (طبری، ابوفحص)، ستاره شناس قرن سوم از فارسی (در واقع پهلوی) به عربی.
ابوریحان بیرونی
نوشته که برای نگارش مقاله فی سیر سهمی السّعادة از هر سه ترجمه استفاده کرده است، اما معلوم نیست ترجمه عربی ثمره که امروز به دست ما رسیده کدامیک از آنهاست.
از ثمره ترجمه ای به سریانی نیز وجود دارد که احتمالاً هنگام ترجمه این کتاب به عربی، مترجمان دوره اسلامی از آن استفاده کرده اند.
در کهن ترین منابع کتاب شناسی دوره اسلامی،
ثمره را کتابی از بطلمیوس دانسته اند، بدون آن‌که نام مترجمِ آن را ذکر کنند.
شرحی که قِفطی،
با استفاده از نوشته
ابن ندیم ،
درباره کتاب الاربعة بطلمیوس
و بدون اشاره به نام کتاب الاربعة داده است، به قرینه ذکر نام سوری (سورس، کسی که بنا بر منابع اسلامی ثمره برای او نوشته شده است) باعث شده تا گروهی
ابراهیم بن صَلْت را نیز مترجم ثمره بدانند، در حالی که شرح قفطی معطوف به کتاب الاربعة است نه ثمره.
بر اساس آنچه در نخستین سطور ترجمه عربی کتاب ثمره ذکر شده و به سایر شرح‌ها و ترجمه های این کتاب (از جمله شرح و ترجمه نصیرالدین طوسی، ص ۲) نیز راه یافته است، ثمره نوشته بطلمیوس و خلاصه کتاب الاربعة او دانسته شده است. اما پژوهش‌های تقریباً یک قرن اخیر درباره این کتاب، نشان می‌دهد که ثمره نمی‌تواند نوشته بطلمیوس باشد. بسیاری از موضوعاتی که در ثمره مطرح شده است، هیچ شباهتی با موضوعات کتاب الاربعة ندارد.
از سوی دیگر، بررسی موضوع‌های متفاوت تنجیمی ذکر شده در ثمره نشان می‌دهد که این کتاب بیش از آن‌که اثری بر گرفته از آرای بطلمیوس و نگرش ارسطویی حاکم بر آثارش باشد، از آثار هِرمِسی و بر گرفته از آرا و افکار منسوب به هرمس، فیلسوف و دانشمند مجعول، است. تلقی ویژه هرمسیان از
عقل منشأ تفاوت نگرش آنان با ارسطوییان، درباره مسائل سه گانه
خدا و
انسان و طبیعت بوده است.
بین محتوای ثمره و آنچه از قول هرمس در بسیاری از مهمترین کتاب‌های احکام نجوم نقل شده است
(مطالب کتاب ابن هبنتا بسیار شبیه آرای ذکر شده در ثمره است) شباهت‌های بسیاری وجود دارد. همچنین بسیاری از این آرای هرمسی در مجموعه رسائل اخوان الصفا نیز آمده که با مطالب ثمره کاملاً تطبیق دارد، از جمله، جمله ۵۳ ثمره درباره موقعیت طالع بروج و ارتباط آن با
نطفه (جنین)، که درباره آن در رسائل اخوان الصفاء
مفصّل بحث شده است و به سبب تطبیق نداشتن این جمله از ثمره با آرای بطلمیوس، نصیرالدین طوسی
هنگام شرح این جمله، از آرای هرمس در این باره سخن گفته و از او یاد کرده است. به نوشته روسکا
آرای هرمس قبل از ظهور
اسلام به پهلوی ترجمه شده بوده و در احکام نجوم ایران ساسانی نیز تأثیر گذاشته است. این امر علاوه بر این‌که نشان دهنده قدمت آرای هرمسی در جوامع اسلامی است، مؤید نظر ابوریحان بیرونی در باره وجود ترجمه پهلوی این کتاب، که منشأ ترجمه عربی آن شده، نیز می‌باشد. همچنین در جُنگی خطی در اسپانیا، بلافاصله پس از ترجمه لاتینی ثمرة منتسب به بطلمیوس، ترجمه لاتینی کتابی به همین نام منسوب به هرمس وجود دارد.
موضوع‌های مختلفِ ثمره، بدون ترتیب خاص و فقط بر اساس پنج اصل کلی احکام نجوم
بیان شده اند. از میان جمله های مختلف کتاب، فقط از جمله یکم تا شانزدهم در قالبی کلی به طرح مسائل اساسی احکام نجوم پرداخته است. سایر جملات بدون نظمی خاص ذکر شده اند، به طوری که نمی‌توان کتاب را به بخش‌های خاصی تقسیم نمود. از جمله موضوعات کتاب، حوادث جَوّ
، احکام موالید
،
خسوف و
کسوف ، مطالع بروج
، خوردن داروهای مسهل
و عمل‌های جراحی
است.
ثمره، به عنوان یکی از مهمترین آثار احکام نجوم، بسیار مورد توجه نویسندگان مختلف قرار گرفت و بسیاری از آنان در نوشته های خود از آن یاد کرده اند. از جمله مَسلَمَة بن احمد مَجْریطی،
ستاره شناس و ریاضیدان اندلسی (متوفی ح۳۹۸) در کتاب غایة الحکیم ــ که در رواج اندیشه های هرمسی در ((اسپانیا)) سهم بسیار مهمی داشت ــ جمله های مختلفی از ثمره را ذکر کرده است.
ابوحَیّان توحیدی (قرن چهارم) نیز در المُقابِسات
عیناً جمله ای از ثمره را نقل کرده و محمدبن مسعود غزنوی در کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم (تألیف ۵۴۰) بیش از هر نویسنده دیگر از این کتاب مطالبی نقل کرده است.
بر ثمره شروح متعددی نوشته شده که حاجی خلیفه
تعدادی از آن‌ها را معرفی کرده و سزگین
چهار مورد از آن‌ها را بر شمرده است. علاوه بر این، باید از شرح ابوالعباس احمدبن یوسف بن کَمّاد، مشهور به ابن کمّاد (ستاره شناس اهل
تونس ، زندگی در قرن هفتم) یاد کرد
از میان شروح ثمره، شرح ابوجعفر احمدبن یوسف بن ابراهیم مصری (طولونی) مشهور به ابن دایه (متوفی ۳۴۰) از همه مشهورتر است. تقریباً تمام کسانی که از ثمره یاد کرده اند، شرح ابن دایه بر این کتاب را نیز بر شمرده اند
(که از این شرح، با عنوان «ترجمه» یاد کرده است). نصیرالدین طوسی در ترجمه ثمره و شرح بر آن (محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم، ص ۲ـ۳)، از این شرح استفاده کرده است. احمدبن یوسف تیفاشی (متوفی ۶۵۱) در کتاب ازهار الافکار فی جواهر الاحجار
و ابومنصور سلیمان بن حسین موصلی حاسب نیز در المختار من کتب الاختیارات الفلکیة از این شرح یاد کرده‌اند. به نوشته نالینو
ابن دایه در این شرح کوشیده است تا با آوردن اضافات و تغییراتی، عبارات دشوار کتاب اصلی را تفسیر یا پاره ای از ناسازگاری‌های آن با کتاب الاربعة بطلمیوس را رفع کند.
از این شرح نسخ خطی متعددی باقی‌مانده است
نسخه خطی کهنی نیز به خط حسین صوفی ــ فرزند عبدالرحمان صوفی ریاضیدان و ستاره شناس مشهور قرن چهارم ــ در کتابخانة مَلِک وجود دارد.
این شرح در
قرون وسطا، بارها به لاتینی ترجمه شد. این ترجمه‌ها تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر دارند.
مهمترین این ترجمه‌ها به پلاتوی تیولیایی یا یوحنای اشبیلی نسبت داده شده است.
انتساب این ترجمه به یوحنای اشبیلی صحیح تر به نظر می‌رسد، زیرا در فهرست‌هایی که از آثار پلاتوی تیولیایی تهیه شده است، نام این کتاب دیده نمی‌شود. از ترجمه یوحنای اشبیلی در قرن ششم/دوازدهم، نسخه های متعددی باقی‌مانده است.
شرح ابن دایه بر ثمره را کالونیموس بن کالونیموس، مترجم و دانشمند آلمانی، در قرن هشتم/چهاردهم به عبری ترجمه کرد.
اشتاین اشنایدر،
با استناد به مجموعه ای خطی در کتابخانه اسکوریال اسپانیا، از شرح بَتّانی بر ثمره یاد کرده، اما این رساله در اصل شرح بتّانی بر کتاب الاربعة بطلمیوس است که نسخه ای از شرح ابن دایه بر ثمره را نیز به همراه دارد.
خواجه نصیرالدین طوسی، در ۶۶۳ یا ۶۷۰
ثمره را به فارسی ترجمه و شرح کرد. وی، به گفته خودش
، پس از پایان کار، شروح ابن دایه و ابوالعباس احمدبن علی اصفهانی حاسب را مطالعه کرده و موارد لازم را از آن‌ها به ترجمه و شرح خود افزوده است. در این ترجمه، نصیرالدین طوسی ابتدا هر یک از جمله های متن را به عربی ذکر و سپس آن را ترجمه و شرح کرده است. از این کتاب نسخه های خطی متعددی باقی مانده
و جلیل اَخَوان زنجانی در ۱۳۷۸ ش در تهران آن را به چاپ رسانده است. در عین حال، مینوی،
و به نقل از او اخوان زنجانی،
بر اساس نسخه ای از آن کتاب در انگلستان، به ترجمه ظهیرالدین محمد غزنوی از این کتاب به فارسی اشاره کرده‌اند ولی بر اساس گزارش ریو و کیورتون
از نسخه مورد نظر مینوی، تنها شرح مذکور نصیرالدین طوسی بر ثمره، در مجموعه ای به همراه چند نسخه دیگر درباره نجوم آمده است و ترجمه ظهیرالدین غزنوی در آن نیست؛ ازاین رو، در صحت نوشته مینوی تردید وجود دارد، اگر چه ظهیرالدین محمد غزنوی کتابی به نام نافع الثمره در شرح ثمره داشته که باقی نمانده است.
رکن الدین محمدبن علی جرجانی (متوفی پس از ۷۳۰) در مقدمه خود بر ترجمه عربیِ اوصاف الاشراف نصیرالدین طوسی نوشته است که ترجمه و شرح نصیرالدین طوسی از ثمره را به عربی ترجمه کرده، اما از این ترجمه اطلاع دیگری در دست نیست.
(۱) ابن صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۲) ابن ندیم، الفهرست.
(۳) ابن هبنتا، المغنی فی احکام النجوم، ج ۱، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه ظاهریه دمشق، ش ۹۳۵۴.
(۴) ابوحیان توحیدی، المقابسات، چاپ محمد توفیق حسین، بغداد ۱۹۷۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
(۷) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۱، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۸) احمدبن یوسف تیفاشی، کتاب ازهار الافکار فی جواهرالاحجار، چاپ محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره ۱۹۷۷.
(۹) محمد عابد جابری، نقدالعقل العربی، ج ۱: تکوین العقل العربی، بیروت ۱۹۹۴.
(۱۰) حاجی خلیفه.
(۱۱) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۱۰، بخش ۳، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۱۲) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
(۱۳) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۳، بخش ۲، تهران ۱۳۳۵ ش.
(۱۴) صفدی.
(۱۵) محمدبن مسعود غزنوی، کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم، نسخه خطی کتابخانة (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۶۱۵۷.
(۱۶) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار حکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۷) کتاب الثمره، (منسوب به) بطلمیوس، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱/۱۹۷۱.
(۱۸) دیوید اکینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
(۱۹) مسلمه بن احمد مجریطی، کتاب غایة الحکیم واحق النتیجتین بالتقدیم، چاپ هلموت ریتر، لایپزیگ و برلین ۱۹۳۳.
(۲۰) احمد منزوی، فهرستواره کتاب‌های فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۲۱) سلیمان بن حسین موصلی حاسب، المختار من کتب الاختیارات الفلکیة، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۳۱۵۱.
(۲۲) مجتبی مینوی، تاریخ و فرهنگ : «اجتماع کواکب در سال ۵۸۲»، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۲۳) کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی، رم ۱۹۱۱.
(۲۴) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، تعریب اوصاف الاشراف، لِرکن الدین محمدبن علی جرجانی، نسخة خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ش ۲/۲۰۳۹ ع.
(۲۵) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم، چاپ جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۲۶) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۲۷) E Blochet, Catalogue des maPersans de la Bibliothe ©que nationale ,Paris۱۹۰۵-۱۹۳۴.
(۲۸) Francis JCarmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif ۱۹۵۶.
(۲۹) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l , Escurial , vol۲, fasc ۳, Paris ۱۹۴۱.
(۳۰) Richard Lemay, "Origin and success of the Kita ¦b Thamara of Abu ¦Ja ـ far Ah ¤mad ibn Yu ¦suf ibn Ibra ¦him", in Proceedings of the First Internation Symposium for the History of Arabic Science, April ۵-۱۲, ۱۹۷۶ , Aleppo: Institute for the History of Arabic Science, ۱۹۷۸.
(۳۱) J M Milla ¨s Vallicrosa, Las traducciones Orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid ۱۹۴۲.
(۳۲) F Nau, "Un fragment Syriaque de l , ouvrage astrologique de Claude Ptolإmإe institute: le livre du fruit", Rإvue de l , Orient chrإtien , vol۲۸ (۱۹۳۱-۱۹۳۲) .
(۳۳) August Friedrich von Pauly, Paulys Realencyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed G Wissowa, W Kroll, and K Mittelhaus, Stuttgart ۱۸۹۴-۱۹۷۰, sv "Kladios Ptolemaios III A & B (by E Boer) .
(۳۴) Claudius Ptolemy, Tetrabiblos , edited and translated into English by F E Robbins, London ۱۹۴۸.
C Rieu and W Cureton,
(۳۵) Catalogus Codicum manuscriptorum Orientalium qui in Museo Britannico Asservantur , pt۲: Codices Arabicos amplectens , London ۱۸۵۲.
(۳۶) J Ruska, Tabula Smaragdina , Heidelberg ۱۹۶۲.
(۳۷) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
(۳۸) Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzungen aus dem Griechischen, Graz ۱۹۶۰.
(۳۹) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol۲, pt۱, London ۱۹۷۲.
(۴۰) Manfred Ullmann, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam , Leiden ۱۹۷۲.
(۴۱) F Wدstenfeld, Die غbersetzungen arabischer Werke in das lateinische seit dem XI Jahrhundert , Gottingen ۱۸۷۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثمره»، شماره۴۲۷۳.
