ثلا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثُلا، شهر و قلعه ای قدیمی در
یمن است.
شهر ثلا در ارتفاع سه هزار متری از سطح دریا و در فاصلة ۴۰ تا ۴۵ کیلومتری شمال غرب
صنعا ، پایتخت یمن، بر روی تپه‌هایی سرخ رنگ قرار گرفته است و از شمال شرقی به دشت عِیال سُرَیحْ و عَمْران، از مغرب به قلعة ثلا و از جنوب به شِبام کَوْکَبان و حَبابه محدود می‌شود.
ثلا سابقاً جزو محافظة (استان) صنعا بود و اکنون از مدیریه (شهر) های محافظة عَمْران به شمار می‌آید.
این شهر از شش مرکز تشکیل شده است: حَبابه، خَمیس، ثلا، صُرْم، بنی العباس و مرکزالمصانع. هر یک از این مراکز در بر گیرنده چندین روستاست.
ثلا آب و هوایی خوب و انواع درختان میوه دارد و مهم ترین محصول کشاورزی آن
جو و
گندم است.
معادن آهک نیز در آن وجود دارد.
این شهر، پس از صنعا، از زیباترین شهرهای یمن به شمار می‌آید. خیابان‌های شهر که سابقاً سنگفرش بوده، آسفالت شده و شهر نیز توسعه یافته و خانه های چند طبقه در آن ساخته شده است.
ثلا به داشتن مساجد مشهور است، از جمله
مسجد سعید، جامع الرضوان، مسجد امام مطهربن شرف الدین، و الجامع الکبیر.
گلازر که در ۲۲
صفر ۱۳۰۱/ ۵ دسامبر ۱۸۸۳ از این شهر دیدن کرده، آن را بسیار پاکیزه با کوچه های تنگ و خانه های بسیار بلند و همانند هم وصف نموده است.
پیرامون شهر ثلا را دیواری بسیار محکم و بلند احاطه کرده بوده که شش دروازه داشته است به نام‌های باب المَیّاح، باب المَحامِیْت، باب الفَرْضَه، باب الهادی (یا ساعد)، باب المِشْراق و باب السلام.
در سال‌های اخیر، طی نهضتی عمرانی، ثلا توسعه یافته و توسعه شهری آن از دیوار کهن آن فراتر رفته است.
مَقْحَفی
جمعیت آن را ۳۴۳۳ تن ضبط کرده است.
نام این شهر به صورت‌های ثُلا و ثِلا ضبط شده است.
اهالی ثلا را ثلایی می‌خوانند.
برخی از مورخان یمنی این شهر را به ثلابن لُباخة بن أَقیان بن حِمیَرالاَصغر نسبت داده اند.
ساکنان ثلا از دیرباز، قوم مَرّانی‌ها بودند که شاخه ای از قبیلة بزرگ هَمْدان محسوب می‌شوند. امروزه نیز آنان در کنار حِمْیَریها و برخی طوایف و قبایل دیگر در این شهر سکونت دارند.
نام ثلا در حوادث سال ۴۶۶ آمده است.
این شهر در دوران حکومت ایوبیان در یمن (۵۶۹ـ۶۲۶) اهمیت سیاسی و نظامی بیشتری یافت.
قبایل یمنی در ۵۸۷، هواداران سلطان طُغْتَکین ایوبی را از شهر بیرون راندند و امیر اتابک سنقر در ۶۰۸ بخشی از ثلا را ویران نمود.
در ۶۲۳، سپاه اشراف (شماری از سادات زیدی یمن) به فرماندهی شریف عزالدین محمدبن امام منصور عبداللّه بن حمزه پس از شکست خوردن از سپاه امیر بدرالدین حسن بن علی بن رسول به ثلا پناه بردند.
در صفر ۶۴۶، امام احمد بن حسین قاسمی زیدی در ثلا قیام کرد و داعیانش را به همه جا فرستاد و بسیاری دعوت او را اجابت کردند.
در پی این قیام، میان سپاهیان امام زیدی و سلطان نورالدین عمربن علی بن رسول در حومه ثلا جنگ‌های بسیاری رخ داد که تا ۶۴۹ ادامه داشت. در ۶۶۷، امیرجمال الدین علی بن عبداللّه، ثلا را تصرف کرد، ولی در همان سال اشراف یمن او را از ثلا بیرون راندند.
در ۶۷۰، بنورسول (خاندان حاکم در یمن، ۶۲۶ـ ۸۴۵) ثلا را محاصره کردند و سال بعد، امیرعلی بن عبداللّه و اشراف زیدی یمن در برابر سپاه شَعبی ناگزیر عقب نشینی و شهر را تسلیم آنان نمودند.
در ۹۸۰، مطهربن شرف الدین (۹۶۵ـ۹۸۰)، مشهورترین امام زیدی یمن، در ثلا
وفات یافت.
از خاندان‌های مشهور ثلا، آل أکْوَع، آل مَقْحَفی و آل الحَسُوسَه هستند.
علمای بسیاری به شهر ثلا منسوب اند. مزار بیش از هفتاد تن از علما و مجتهدان بزرگ یمن در آنجاست.
از مشاهیر ثلا، امام الناصر داعی محمدبن یوسف بن صلاح بن مرتضی (متوفی ۸۹۳)، عبداللّه بن شرف الدین یحیی بن شمس الدین (متوفی ۹۷۳)، امام مطهر شرف الدین یحیی بن شمس الدین (متوفی ۹۸۰)، صالح بن مهدی بن علی بن منصور ثلائی (متوفی ۱۱۰۸) بوده اند.
از مشاهیر معاصر آن نیز ابراهیم محمد حمدی، سرگرد احمد یحیی ثُلایا (رهبر انقلاب نافرجام ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵ یمن برضد امام احمد زیدی) هستند.
قلعه ثلا در مشرق شهر ثلا قرار دارد و به سبب آن‌که در ارتفاع سه هزار متری از سطح دریا واقع شده، از دور دیده می‌شود. این قلعه مدتی از آنِ خاندان بنی حارث (از بطن قبیله حَضْرَموت) بود.
ابن مجاور، مورخ قرن ششم و هفتم، مسافت قلعه ثلا را تا شهر صنعا، سه فرسخ ضبط کرده و آن را از بناهای تَبابِعَه شمرده است.
ارتفاع دیوارهای قلعه بالغ بر پانزده پا (ح ۴/۵ متر) است و راه پلکانی با ۴۶۰ پله، راه رفت و آمد به قلعه است. یک مسجد زیبا، پنج
آب انبار و پانزده تا بیست دخمه (سیلو) به عمق هجده تا بیست پا (حدوداً بین ۴/۵ تا شش متر) برای ذخیره آذوقه در آن هست.
قلعه ثلا در قدیم حصن الغُراب نام داشت و از زیباترین قلعه های یمن محسوب می‌شد.
در این قلعه آثاری از آثار حمیری و اسلامی، مانند حوض و آب انبار که در کوه‌ها ساخته شده، مشاهده می‌شود.
در ۱۰۵۴، سپاه صفی الاسلام احمد، فرزند امام زیدیان، پس از شکست خوردن از دشمن در قلعه ثلا به سر برد.
در صفر ۱۲۲۸، سپاه المتوکل، امام زیدیان یمن، در راه سرکوب شورشیان، نخست در ثلا اردو زد، قبایل آن منطقه را مطیع خود کرد و سپس عازم قلعه کوکبان (مرکز آل شرف الدین) شد.
(۱) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی اکوع، صنعاء ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۲) ابن قاسم، غایة الامانی فی اخبار القطرالیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
(۳) ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۴) اسماعیل اکوع، هجرالعلم و معاقله فی الیمن، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۵) عدنان ترسیسی، بلاد سبأ و حضارات العرب الاولی، الیمن (العربیة السعیدة)، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۶) محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، چاپ اسماعیل بن علی اکوع، صنعاء ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۷) محمدیحیی حداد، تاریخ الیمن السیاسی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۸) علی بن حسن خزرجی، العقود اللؤلؤیّة فی تاریخ الدولة الرسولیة، ج ۱، چاپ محمد بسیونی عسل، صنعاء ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۹) محمدبن محمد زباره یمنی، ائمة الیمن، ج ۱: تاریخ جامع لائمة الیمن الهاشمیین، تعز، یمن (۱۳۷۵).
(۱۰) احمد وصفی زکریا، رحلتی الی الیمن، دمشق ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۱) علی بن محمد عباسی علوی، سیرة الهادی الی الحق یحیی بن الحسین علیه و آله السلام، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۲) حسین عبداللّه عمری، مئة عام من تاریخ الیمن الحدیث: ۱۱۶۱ـ۱۲۶۴ ه/ ۱۷۴۸ـ ۱۸۴۸ م، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
(۱۳) ابراهیم احمد مقحفی، معجم البلدان و القبائل الیمنیة، صنعاء ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۴) همو، معجم المدن و القبائل الیمنیة، صنعاء ۱۹۸۵.
(۱۵) الموسوعة الیمنیة، زیر نظر احمد جابر عفیف و دیگران، صنعاء ۱۴۱۲/۱۹۹۲، ذیل «ثلا» (از احمد علی وادعی).
(۱۶) عبداللّه بن علی وزیر، تاریخ الیمن: خلال القرن الحادی عشر الهجری ـ السابع عشر المیلادی، چاپ محمد عبدالرحیم حازم، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۷) یاقوت حموی.
(۱۸) EI ۱ , sv "Thula ¦" (by Grohmaun).
(۱۹) EI ۲ , sv "Thula ¦" (by G R Smith).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثلا»، شماره۴۲۶۴.
