ثاج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثاج، آبادی قدیمی در مشرق
عربستان سعودی قرار دارد.
این آبادی در شمال منطقة شرقیه، در َ۵۳ ۲۵ عرض شمالی و َ۴۴ ۴۸ طول شرقی، و در دشت قرار دارد. فاصلة مستقیم آن با جُبَیْل در مشرق حدود نود
کیلومتر است و راه ارتباطی ثاج ـ جبیل از آبادیهای صِرار (در شمال غربی ثاج) و نُعَیریه (در شمال ثاج) می گذرد. آبادی قدیمی حِنّاة در حدود ده کیلومتری مشرق آن است.
پیرامون ثاج را
شوره زار فراگرفته است.
میانگین دمای سالانه آن‌جا حدودْ۲۵ و میانگین بارش سالانه آن بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیمتر است.
ثاج به سبب ویرانه های آثار باستانی اش شهرت یافته است. بررسیها نشان می‌دهد که میان سدة ششم پیش از میلاد تا سدة ششم میلادی، ثاج یکی از شهرهای مهم مشرق
عربستان بوده است.
دور تا دور این شهر دیواری مستحکم از سنگ به طول نهصد
متر و عرض شش متر با چند برج مربع شکل و دروازه قرار داشته است. در محوطة داخلی این
دیوار ، خانه های مردم که بیش‌تر از سنگهای آهکی و گل ساخته شده بود، بازار که احتمالاً در مرکز شهر واقع بود، و چندین چاه از جمله رَکیّة
لقمان (چاه لقمان)، و در خارج از آن قبرستانهای پراکنده قرار داشت.
همچنین در بیرون باروی ثاج، چاههای معروفی مانند نَقِیره و بَطْن غَرّ (امروزه به نام عَوینه کِنْهَل) و درختهای خرمای فراوان بود.
خرمای ثاج شهرت داشت.
در دورة اسلامی اهمیت این شهر همچنان حفظ شد. به نوشته
ابراهیم بن اسحاق حربی ثاج شهری تابع
بحرین و دارای منبر بود اما
بکری آن را قریه ای در
یمامه و
یاقوت حموی آن را قریه و چشمه ای در بحرین ذکر کرده است. خراج ثاج نیز به یمامه ارسال می‌شد.
ثاج به سبب آن‌که در مسیر راه عمدة
شبه جزیره عربستان بود نیز اهمیت داشت. این راه جنوب
عربستان را به جنوب
عراق پیوند می‌داد و ثاج در چهارده منزلی جنوب
بصره واقع بود.
در سده های اولیة اسلامی، ابن حائک
و
ابن خرداذبه از این راه یاد کرده اند. در
قرن هفتم، ابن مجاور
آن را طریق الرَضْراض (راه پوشیده از سنگ) میان
نَجْران و
بصره خوانده است.
این شهر محل سکونت طوایفی چون
بنی فَزَع از
قبیلة خَثْعَم ،
بنو
سعدبن زید مناة بن تمیم از قبیلة
تمیم و نیز طوایف بنی
قیس بن ثعلبه و
عَنَزَة بن اسد بود. دو طایفة اخیر که در ثاج
مسجد جداگانه ای داشتند، مناسباتشان خصمانه بود.
اطلاع ما از ثاج در سده های بعد اندک است. در ۱۲۱۳ که قوای
سعودی قصد حمله به شهرهای
عراق را داشتند، دولت
عثمانی سلیمان پاشا ، حاکم عراق، را به مقابله با آنان فرا خواند. سپاه عثمانی به فرماندهی علی پاشا، پس از متوقف ماندن در
احساء ، در ثاج با سپاه سعودی به فرماندهی
سعودبن عبدالعزیزبن محمدبن سعود ، مواجه شد. آنان پس از چند روز درگیری، سرانجام با یکدیگر
مصالحه کردند.
باستان شناسان متعددی ثاج کنونی و ویرانه های نزدیک آن را کاوش کرده اند. در ۱۳۳۰/۱۹۱۱. شکسپیر ــ که از ۱۳۲۸/۱۹۰۹ نمایندة بریتانیا در
کویت شده و مدتی نیز همراه ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان بن فیصل، بنیانگذار سلطنت سعودی در
عربستان ، بود ــ با به دست آوردن چهار سنگنوشتة کهن در ویرانه های ثاج، موجب شهرت این آبادی شد. دیکسون و همسرش فایولت در ۱۳۲۱ش /۱۹۴۲، پول لاپ و همراهان او در ۱۳۴۱ش /۱۹۶۲ و هرینگتون در ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲، ویرانه های ثاج را بررسی کردند
جوادعلی، ج ۸، ص ۲۰۵؛.
در ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸ هیئتی از باستان شناسان دانمارکی، در ثاج حفاری کردند و ده سال بعد، مؤسسة آثار و موزه های
عربستان سعودی به اکتشاف در آن‌جا پرداخت.
. در ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش نیز قسمتی از وسط شهر قدیم کشف شد که دوره های تکوین ثاج را نشان می‌دهد.
(۱) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، صنعاء ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن خرداذبه.
(۳) ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
(۴) ابن منظور، لسان العرب.
(۵) معمربن مثنی ابوعبیده،
دیوان النقائض: نقائض
جریر و الفرزدق، بیروت ۱۹۹۸.
(۶) اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۷) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۸) حوادعلی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸.
(۹) ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۰) محمدبن عبدالوهاب، بیروت (۱۳۸۸/۱۹۶۸).
(۱۱) احمد عنانی، «رحلات الکابتن ولیم آیرفن شیکسبیر فی شبه الجزیرة العربیة»، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۱۲) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ مصطفی حجازی، کویت ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
(۱۳) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۱۴) عبدالرحمان عبدالکریم نجم، البحرین فی صدرالاسلام و اثرها فی حرکة الخوارج، بغداد ۱۹۷۳.
(۱۵) یاقوت حموی.
(۱۷) حسین خلف خزعل، حیاة الشیخ .
(۱۸) EI ۲ , sv "Tha ¦dj (by G R Smith).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثاج».
