ثابت بن سنان حرانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالحسن ثابت بن سنان بن ثابت بن قُرّه
حَرّانی صابی،
طبیب و
مورخ برجسته دربار
خلفای عباسی بود.
وی از خاندان
صابیان حرّان بود. جَدّش،
ثابت بن قرّه (متوفی ۲۸۸)،
منجمی مشهور در دستگاه
خلافت معتضد و رئیس صابیان بود.
پدرش،
ابوسعید سنان بن ثابت (متوفی ۳۳۱)، نیز در
ریاضیات و
هندسه و
پزشکی مهارت داشت
و اظهار
اسلام نمود
ولی به نظر می‌آید ثابت بن سنان به
مذهب اجداد خود باقی‌مانده بوده است.
وی در
طبابت زبردست، و در حل مشکلات کتاب های درسی، استادی توانا بود
و در بغداد کتب پزشکی، از جمله آثار
بقراط و
جالینوس ، را تدریس می‌کرد.
احمدبن یونس حرّانی و برادرش، عمر، از
اندلس به مشرق اسلامی سفر کردند و در فاصله سال های ۳۳۰ تا ۳۵۱ نزد ثابت به تحصیل
طب پرداختند.
ثابت در
فلسفه و ریاضیات نیز دست داشت.
با وجود این، گفته شده که وی در آموختن دانش به دیگران،
بخل می‌ورزیده است.
ثابت بن سنان همچون پدرش به خدمت «الراضی باللّه عباسی» (حک: ۳۲۲ـ۳۲۹) در آمد و پس از پدر، ریاست
بیمارستان بغداد را عهده دار شد، سپس از پزشکان مخصوص متقی (حک: ۳۲۹ـ۳۳۳) گشت.
بعدها نیز به دربار مستکفی (حک :۳۳۳ـ۳۳۴) و مطیع (حک: ۳۳۴ـ۳۶۳) راه یافت.
وی در روزگار معزالدوله احمدبن بویه (حک: ۳۳۴ـ۳۵۶) همچنان در
بغداد به فعالیت اشتغال داشت.
در زمان امیرعزالدوله بختیار (حک :۳۵۶ـ۳۶۷) از امرای دیلمی بغداد، ابن « بَقیّة وزیر » را که
سکته کرده بود، با
حجامت معالجه کرد.
او پس از ورود عضدالدوله به بغداد (۳۶۴) با وی دیدار نمود و بر اهمیت حرفه پزشکی در حفظ
بهداشت و تقدم آن بر
درمان تأکید کرد.
ابن ندیم وفات ثابت بن سنان را در ۱۱
ذیقعده ۳۶۵ و برخی از مورخان
وفات وی را در ۳۶۳ نوشته اند.
خواهرزاده اش، ابواسحاق ابراهیم بن هلال صابی (متوفی ۳۸۴)، ابیاتی در
سوگ او سروده است.
«التاریخ»، مهم ترین اثر ثابت بن سنان، امروزه موجود نیست.
به گفته
ابن اثیر ،
که گویا این کتاب را در دست داشته، التاریخ با حوادث ۲۹۵، یعنی خلافت مقتدر (۲۹۵ـ۳۲۰)، آغاز شده و با حوادث ۳۶۳ پایان یافته بوده است.
بنابر این، گفته ابن ندیم
را مبنی بر این‌که نگارش کتاب تا زمان وفات ثابت بن سنان (۳۶۵) ادامه داشته است باید حدود تقریبی پایان تألیف کتاب دانست. با وجود این، برخی
پایان
نگارش « التاریخ » را ۳۶۰ و به روایتی
۳۶۲ دانسته اند.
قفطی (۵۶۸ ـ۶۴۶) التاریخ را از جمله کتاب‌هایی می‌داند که پس از آثار
طبری ــ که در بعضی سال‌ها با آن متداخل است ــ و احمدبن ابی طاهر طَیفور و پسرش عبیداللّه، مطرح است و
تکمله آن‌ها به شمار می‌آید.
به گفته وی « التاریخ »
شهره آفاق است و کتابی مانند آن نوشته نشده، با این حال، در مقایسه با آثاری همچون «
ذیل تاریخ طبری » اثر « فَرْغانی » تفصیل کمتری دارد.
ثابت بن سنان در این کتاب به رویدادهای مهم
سیاسی ـ اجتماعی، نظیر « فتنه عبداللّه بن مُعتَز » در ۲۹۶، اعلان دعوت «
حلاج » در ۲۹۹، آغاز تحرکات
قرامطه در ۳۱۵، و فتنه
شَلمَغانی و
اعدام او در ۳۲۲ پرداخته
و به اخبار و
وفیات ادیبان و
وزیران و امیران توجه خاص داشته است.
با توجه به
دانش و
مهارت مؤلف در
طب، این کتاب از جهت تاریخ پزشکی و طرح برخی مسائل این
علم و بعضی پدیده های
شگفت عصر، مانند انسان های
عجیب الخلقه ، نیز قابل توجه بوده است.
مأخذ ثابت بن سنان در تألیف « التاریخ »، گذشته از مشاهدات شخصی و اسناد و مدارک موجود در دربار
خلفا ، اطلاعاتی بوده است که
شاهدان عینی و افراد
موثق ، از جمله پدرش، گرد می‌آورده اند.
برخی از مؤلفان و
مورخانی که بعدها از « التاریخ » استفاده کردند عبارت‌اند از:
ابن ندیم ،
مسکویه ،
ثعالبی ،
هلال بن مُحَسِّن صابی (متوفی ۴۴۸)،
همدانی،
ابن جوزی،
یاقوت حموی ،
قفطی ،
ابن خلّکان و
ذهبی .
الیاس نصیبی نیز در
گزارش حوادث ۳۲۰ به بعد، از «التاریخ» ثابت بن سنان بهره گرفته است.
به نظر می‌آید ثابت بن سنان رساله ای مستقل در ذکر وفیات
مشاهیر ، به صورت
سالشمار تألیف کرده بوده که شاید گزیده و استخراجی از « التاریخ » بوده است.
ابن عدیم (متوفی ۶۶۰) دست نوشته ای از این
رساله را به خط مؤلف، مشتمل بر
وفیات سال ۳۰۰ تا زمان مرگ مؤلف، در دست داشته و از آن مطالبی نقل کرده است.
در ۱۳۵۰ش /۱۹۷۱ « سهیل زکّار » مجموعه ای را با عنوان «
تاریخ اخبار القرامطه » در
بیروت به چاپ رساند (چاپ جدید: الجامع فی اخبار القرامطة ، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷، دو جلد ) که به گفته وی، بخشی از آن را « التاریخ » ثابت بن سنان تشکیل می‌دهد.
در حالی که به عقیده دوبلوا، این قسمت صورت بازسازی شده ای از مطالب « ابن اثیر » است.
« هلال بن محسِّن بن ابراهیم صابی » ذیلی بر « التاریخ » نوشت و شرح حوادث را تا ۴۴۷ ادامه داد.
اثر دیگر ثابت بن سنان، کتابی در یک مجلد به نام « تاریخ (اخبار) الشام و مصر » بوده است
که از آن نیز اثری در دست نیست.
(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.
(۴) چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۵) ابن خلّکان، وفیات الاعیان.
(۶) ابن شاکر کتبی، عیون التواریخ، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، استانبول، ش ۲۹۲۲، نسخه عکسی موجود در کتابخانه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
(۷) ابن صاعداندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران ۱۳۷۶ش.
(۸) ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
(۹) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۰) عبدالملک بن محمد ثعالبی، لطائف المعارف، چاپ ابراهیم ابیاری و حسن کامل صیرفی، (قاهره ۱۳۷۹/ ۱۹۶۰).
(۱۱) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۵۱ـ۳۸۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۱۲) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۴، چاپ شعیب ارنوؤط و اکرم بوشی، ج ۱۵، چاپ شعیب ارنوؤط و ابراهیم زیبق، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۳) هلال بن محسن صابی، الوزراء، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ حسن زین، بیروت ۱۹۹۰.
(۱۴) صفدی، الوافی بالوفیات.
(۱۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۶) احمدبن محمد مسکویه، تجارب الامم، چاپ ابوالقاسم امامی، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش.
(۱۷) محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج ۱، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.
(۱۸) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
(۱۹) دائرة المعارف جهان اسلام، ذیل «ثابت»، چاپ دوم، توسط Blois.
(۲۰) خان، مسکویه وثابت ابن سنان، (۱۹۶۷).
(۲۱) فرانتس روزنتال، تاریخ شرق مسلمان، لیدن ۱۹۶۸.
(۲۲) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثابت بن سنان حرانی‌صابی»، شماره۴۲۰۹.
