تیمم (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَیَمَّم (به فتح تاء، یاء و میم مشدد مفتوح) از
واژگان قرآن کریم و ریشه یمم به معنای قصد است.
در
شرع به معنای قصد زمین پاک است.
حکم تیمم یک حکم تخفیفی است که در صورت بروز عوامل به‌خصوصی همچون:
سفر، بیماری، عدم وجود آب و... بدل از
وضو معین گشته است.
تَیَمَّم به معنای قصد است.
در
مصباح از
ابن سکیت نقل کرده:
(فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً) یعنی قصد کنید زمین پاک را.
در
مجمع فرموده: تیمّم به معنی قصد است همچنین است تامّم.
به مواردی از
تَیَمَّم که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(أَنفِقُواْ مِن طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمّا أَخْرَجْنا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُواْ الْخَبيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَ لَسْتُم بِآخِذيهِ إِلاّ أَن تُغْمِضُواْ فيهِ ...) (اى كسانى كه
ایمان آورده‌ايد! از اموال پاكيزه‌اى كه به دست آورده‌ايد، و از آنچه از زمين براى شما خارج ساخته‌ايم (از منابع و معادن و درختان و گياهان)،
انفاق كنيد؛ و براى
انفاق، به سراغ بى ارزش آن نرويد در حالى كه خودِ شما، به هنگام پذيرش اموال، حاضر نيستيد آنها را بپذيريد؛ مگر از روى
اغماض و كراهت؛ و بدانيد
خداوند، بى‌نياز و ستوده است.)
غرض آن است که در حین
انفاق چیز پست و کم قیمت را که خود آن را اگر بدهند نمی‌گیرید،
انفاق نکنید بلکه چیزی را برای
انفاق اختیار کنید که پر قیمت و مورد پسند شما و همه است. از
ابن عباس نقل شده
خرمای پوسیده و
فاسد را
انفاق می‌کردند که از آن نهی شدند.
نگارنده گوید: آیه عامّ و شامل هر
انفاق است. یعنی: «از خوب‌های آنچه بدست آورده‌اید و آنچه برای شما از زمین بیرون آورده‌ایم،
انفاق کنید و در موقع
انفاق پست آن را که خود نمی‌گیرید مگر از آن چشم بپوشید، منظور مکنید.»
یعنی: «اگر
مریض یا در
سفر بودید یا کسی از شما از خلوتگاه (قضای حاجت) آمد یا با زنان
مقاربت کردید و در این صورت‌ها آب پیدا نکردید زمین پاکی را قصد کنید و از آن به صورت و دست‌هایتان
مسح نمائید...»
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَ أَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَ لاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَ إِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنكُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا) (اى كسانى كه
ایمان آورده‌ايد! در حال مستى به
نماز و جماعت در مسجد نزديک نشويد، تا بدانيد چه مى‌گوييد و همچنين در حالى كه جُنُب هستيد- مگر در حال عبور از مسجد- تا غسل كنيد. و اگر بيماريد، يا مسافر و يا يكى از شما از محل پستى آمده و قضاى حاجت كرده و يا با زنان آميزش جنسى داشته‌ايد و در اين حال،
آب براى
وضو يا
غسل نيافتيد، بر زمين پاكى تيمّم كنيد؛ به اين طريق كه صورت‌ها و دست‌هايتان را با آن مسح نماييد.
خداوند، بخشنده و آمرزنده است.)
فقط لفظ «منه» در آن نیامده است. تیمّم چنانکه گفته شد به معنی قصد است و در عرف شرع نام قصد بخصوصی است و آن اینکه زمین پاک را قصد کند و خاک را در پیشانی و دست‌ها استعمال نماید.
خلاصه آن‌که: خاک پاکی و نظیر آن را مثل کلوخ، ریگ سنگ در نظر گرفته و دست بر آن می‌زند و پیشانی و پشت دست‌ها را مسح می‌کند تفصیل آن در رسائل عملیّه و
روایات دیده شود. لفظ «منه» روشن می‌کند که باید مقداری از خاک و لو به صورت غبار، باید در دست بماند و با آن بصورت و دست‌ها مسح کند، این در صورتی است که «من» بعضیّه باشد لذا بعضی گفته‌اند به سنگی که غبار و خاک ندارد نمی‌شود تیمّم کرد. بعضی «من» را ابتدائیّه گرفته‌اند یعنی مسح باید از صعید شروع شده باشد. مراد از صعید مطلق وجه الارض است اعمّ از خاک، سنگ، ریگ و غیره.
از جمله
(ما يُريدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ) (
خداوند نمى‌خواهد شما را در تنگنا قرار دهد.)
که در ذیل آیه
مائده است معلوم می‌شود که حکم تیمّم یک حکم تخفیفی است که در صورت بروز عوامل به‌خصوصی معیّن گشته است در
المیزان فرموده تیمّم در واقع همان وضو است که مسح سر و پاها از آن ساقط گردیده، شستن دست و صورت به مسح آن دو عوض شده و خاک جای آب را گرفته است.
•
قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «تیمم»، ج۷، ص۲۷۰-۲۷۲.
