تیر اجل در صدمات راه جبل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تیر اجل در صدمات راه جبل، رساله‌ای در گزارش سفر
حج و مشکلات راه جبل از نویسنده‌ای ناشناخته است.
نویسنده این رساله در سفر حج سال ۱۲۹۹ق./۱۲۶۱ش. در عهد
ناصرالدین شاه قاجار (حک: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق.) دشواری‌های حج گزاران به ویژه حاجیان ایرانی در راه جبل را شرح نموده و برای رفع آن‌ها پیشنهادهای اصلاحی عرضه کرده است. در این اثر، برخی رخدادهای سفر تنها به عنوان شاهدی بر مدعای نویسنده گزارش شده‌اند و در معرفی
مکه و
مدینه و آثار تاریخی و مذهبی آن‌ها گزارشی ثبت نشده است. این نوشته، بدین لحاظ، با سفرنامه‌های حج متفاوت است.
از نام و شرح حال نویسنده، آگاهی در دست نیست. از گزارش‌های این سفرنامه برمی آید که او بارها از جمله در سال‌های ۱۲۸۰ و ۱۲۹۷ق. نیز به حج مشرف شده و آغاز و انجام سفر او
نجف اشرف بوده است.
او به پیشه یا منصب خود اشاره نکرده؛ اما به احتمال، نزد حکومت ایران اعتباری داشته است.
این رساله ۱۹ فصل دارد که بیشتر عناوین آن‌ها از مصحح است و با فصلی در باره حمله داران و مشکلات آغازین حاجیان راه جبل آغاز می‌شود
و با فصلی حاوی پیشنهاد و معرفی راهی تازه برای سفر از
عراق به حرمین پایان می‌یابد.
در این فصل‌ها وظایف و مسؤولیت‌های متصدیان حمل و نقل مسافران راه جبل و نیز کسانی مانند امیر جبل که به گونه‌ای با آنان ارتباط داشته‌اند، معرفی شده‌اند.
موضوع راه جبل یکی از موضوعات سفرنامه‌های فارسی عهد قاجار است
که موضوع اصلی این اثر است. نویسنده در سفر حج ۱۲۹۷ق. رساله‌ای در معرفی این راه و ثبت مشکلات سفر نگاشته، با این امید که صاحبان منصب در حکومت ایران را به رفع مشکلات وادارد. اما دو سال بعد که از همان راه به حج رفته، با وضعیتی بدتر روبه رو شده است. از این رو، وی تصمیم گرفته است بر رساله پیشین خود توضیحاتی بیفزاید؛ اما آن را همراه نداشته است. وی از هراس آن که مبادا در این راه بمیرد و دستش به رساله نرسد، «طرحی نو درانداخته» و رساله‌ای دیگر نگاشته است.
آقا بزرگ تهرانی رساله اول را که به سخن او «الرحله» نام داشته و مشتمل بر ۱۹ فصل و یک اشاره و پایان بوده، همراه تیر اجل در صدمات راه جبل و چند سفرنامه حج در کتابخانه
میرزا مجدالدین نصیری در
تهران دیده است.
مسیر جبل یکی از چند راه اصلی مردم
ایران و
عراق برای سفر به حرمین بوده که از
کوفه در جنوب عراق آغاز می‌شده و از
نجد می‌گذشته است.
در منابع کهن، از این مسیر به «راه زبیده» یا «درب زبیده» یاد شده
و عنوان راه جبل بیشتر در سفرنامه‌های فارسی سده‌های اخیر مصطلح گشته که به قصبه‌ای با همین نام در این راه اشاره دارد.
خطرهای طبیعی مانند کم آبی و گرمای
هوا و ناامنی‌های برآمده از غارتگری اعراب بدوی ساکن در میان راه، مسؤولیت ناپذیری متصدیان امور حمل و نقل و زیاده خواهی‌های امیر جبل، موجب شده است که دانشمندان
شیعه در برخی سال‌ها سفر از راه جبل را
تحریم کنند. از جمله، به
سال ۱۳۲۰ق.
شیخ فضل الله نوری پس از سفر به حج در سال ۱۳۱۹ق. در رساله‌ای به حرمت سفر در این راه
فتوا داد. حکم تحریم بسیاری از فقیهان آن روزگار مانند
محمد غروی فاضل شربیانی ، آخوند
ملا محمد کاظم خراسانی ،
محمد حسن مامقانی ، سید محمد کاظم یزدی،
عبدالله مازندرانی ، و
عباس کاشف الغطاء در این رساله به چشم می‌خورد.
بر پایه گزارش نویسنده، حمله داران عرب و غیرعرب هر ساله در شهرها و روستاهای
ایران می‌گشته و به
دروغ مدعی می‌شده‌اند که راه جبل از راه‌های دیگر برای سفر به مکه امن تر و نزدیک تر است و گروهی را می‌فریفته و قرارداد می‌بسته و بخشی از اجرت خود را از پیش می‌گرفته‌اند. آن گاه که مسافران به
نجف می‌رسیده‌اند، بدعهدی و زیاده خواهی حمله داران آغاز می‌شده و به بهانه‌های گوناگون بر کرایه خود می‌افزوده و وجوهی دیگر افزون بر قرارداد از آنان می‌گرفته و از خدمات خود نیز می‌کاسته‌اند.
در میان راه، امیر جبل و قبایل عرب، از مسافران مبالغ هنگفت با نام
خاوه (مبلغی در برابر عبور از سرزمین.) طلب می‌کرده‌اند. این روند تا مقصد و سپس در
سفر بازگشت، ادامه داشته و مسافران هم چاره‌ای جز تحمل نداشته و زیان مالی و جانی بسیار به جان می‌خریده‌اند.
گزارش‌های سفرنامه
مکه نوشته
عبدالحسین خان افشار مربوط به همین سال که در آن، شرح سفر از راه جبل آمده، با این رساله سازگاری دارد. بر پایه این سفرنامه، امیر جبل شیخ عبدالرحمن بوده و حرکت حج گزاران ایرانی از راه جبل به دستور دولت
ایران صورت می‌گرفته است. چند سال از جمله سال ۱۲۹۹ق. حج ممنوع بوده؛ اما امیر جبل با پرداخت
رشوه به کنسول ایران در
جده ، ممنوعیت را بر داشته است.
سفرنامه‌ای دیگر نیز با عنوان سفرنامه مکه نوشته عالمی
شیعه که
هویت او دانسته نیست، در همین سال، سفر در راه جبل را بسیار نکوهیده و از آن با عنوان «سفر آخرت» یاد کرده است.
از مطالب ویژه رساله، معرفی کسانی است با عنوان ذکرو که دو وظیفه بر عهده داشته‌اند: یکی محافظت از مسافران در شب در برابر دزدان محلی؛ دیگری حرکت در پی کاروان و رساندن مسافرانی که از کاروان جا می‌مانده‌اند. به سخن نویسنده، اینان نیز در گزاردن وظایف خود کوتاهی می‌کرده‌اند.
شماری دیگر از موضوعات رساله عبارتند از: میزان خاوه پرداختی مسافران
، شیخ جبل و ستمگری‌های او
، مسؤولیت ناپذیری ماموران وزارت خارجه ایران و درآمد آنان در قبال وضعیت حج گزاران ایرانی
، و شمار حمله داران راه جبل که به سخن نویسنده ۴۰ تن بوده‌اند.
شرحی مفصل در باره کوشش‌های آیت‌الله
شیخ عبدالحسین تهرانی (م. ۱۲۸۶ق.) معروف به
شیخ العراقین ، از دانشمندان بانفوذ سده ۱۳ ق. و مورد اعتماد
امیرکبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه، برای اصلاح راه جبل، در صفحاتی از رساله آمده است. به سخن نویسنده، شیخ نخست به امیر جبل و امیر الحاج راه جبل در باره بدرفتاری با حج گزاران ایرانی هشدار داد و چون این هشدار سود نبخشید، از حکومت
ایران خواست تا راه جبل را بر ایرانیان ممنوع کند. چون ممنوعیت برقرار شد، امیر جبل چند تن از نزدیکان خویش را نزد شیخ فرستاد و تعهد کرد که شرایط شیخ را بپذیرد. حکومت ایران به سال ۱۲۸۰ق. حسین خان شهاب الملک نظام الدوله
را مامور مذاکره با حمله داران و امیر جبل و سامان دادن به امور حج گزاران ایرانی کرد؛ اما سرانجام نتیجه‌ای به دست نیامد.
از دیده‌های نویسنده در آن سال، ماجرای
قتل و
غارت حج گزاران به دست اعراب حربی است که به تفصیل همراه سوز و گداز گزارش شده است.
تیر اجل در صدمات راه جبل، نویسنده برای حل مشکل راه جبل، راهی دیگر معرفی کرده که از
کربلا به شفاثه/ شفیثه و از آن جا به
هدیه می‌رسیده که از منازل حاجیان شامی بوده است. به باور نویسنده، این راه امن و کم هزینه تر بوده است.
این رساله نخست در سال ۱۳۸۰ش. به دست
رسول جعفریان بر پایه نسخه خطی متعلق به اصغر مهدوی
تصحیح و با ۶۸ صفحه وزیری مشتمل بر مقدمه‌ای از مصحح در باره اهمیت رساله، در
مجله میقات چاپ شد. سپس همین نسخه به سال ۱۳۸۰ش. در کتاب مقالات تاریخی
و به سال ۱۳۸۹ش. در مجموعه «
پنجاه سفرنامه حج قاجاری » با ۴۳ صفحه وزیری آمده که مقاله حاضر بر پایه همان است.
نسخه‌ای دیگر از این سفرنامه که در تصحیح حاضر از آن استفاده نشده، در فهرست مرکز احیاء میراث اسلامی معرفی شده
که به سخن مصحح، تفاوت‌هایی اندک با این نسخه دارد.
(۱) الاماکن، محمد بن موسی الحازمی (م. ۵۸۴ق.).
(۲) پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
(۳) تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، محمد کربلایی (م. قرن۱۳ق.)، به کوشش دوغان، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش.
(۴) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۵) رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه شیخ شهید فضل الله نوری، محمد ترکمان، رسا، ۱۴۰۳ق.
(۶) سفرنامه سیف الدوله، سیف الدوله (م. قرن۱۴ق.)، تهران، نشر نی، ۱۳۶۴ش.
(۷) سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمد حسین فراهانی (م. قرن۱۴ق.)، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲ش.
(۸) شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، تهران، زوار، ۱۳۵۷ش.
(۹) فهرست نسخه‌های خطی، سید احمد حسینی اشکوری، قم، احیاء التراث الاسلامی، ۱۳۸۳ش.
(۱۰) فهرست نسخه‌های خطی، محمد تقی دانش پژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ش.
(۱۱) مقالات تاریخی، رسول جعفریان، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷-۱۳۸۸ش.
(۱۲) میقات حج (فصلنامه.)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تیر اجل در صدمات راه جبل».
