تکنولوژی آموزشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تکنولوژی آموزشی، یکی از مباحث مطرح شده در
علوم تربیتی و عبارت است از، روش یا راه منظم، طراحی، اجرا و ارزشیابی کل فرایند تدریس برحسب اهداف معین و براساس تحقیقات در زمینه
یادگیری و ارتباط انسانی و به‌کارگیری منابع انسانی و غیرانسانی به منظور فراهم آوردن یادگیری و آموزش موثرتر، پایدارتر و عمیق‌تر. در این مقاله بعد از تعاریف گوناگون تکنولوژی آموزشی به تاریخچه آن در ایران و جهان و سپس به مراحل مختلف آن می‌پردازیم.
واژه "
تکنولوژی"، غالبا فرآورده‌های صنعتی از قبیل ماشین‌آلات، کامپیوتر،
ربات و آدم‌آهنی، آدم‌واره، سفینه فضایی، ماهواره و غیره را به ذهن متبادر می‌کند و تصور می‌شود مردمی که دارای محصولات صنعتی هستند، از تکنولوژی برتری برخوردارند. تکنولوژی، عبارت از اختراعات پیچیده و شگفت‌انگیز نیست. اختراعات
علمی که گاه پیچیدگی‌های بالایی هم دارند، در واقع محصول تکنولوژی هستند نه خود تکنولوژی. برای تکنولوژی چند تعریف مشخص وجود دارد:
۱. تکنولوژی یعنی، علم عمل (در برابر علم محض)
۲. تکنولوژی یعنی، استفاده از علم محض به منظور تغییر محیط به خواست و میل خود برای ایجاد بهبود
۳. تکنولوژی یعنی، دانشی که به وسیله آن، چیزهای لازم و مورد نیاز یا مورد تقاضا فراهم می‌شوند.
در یک جمله می‌توان گفت، تکنولوژی، شیوه‌های به‌کارگیری دانش محض را تعیین کرده و راه ایجاد تغییرات مطلوب را برای ما هموار می‌سازد. استفاده از دانسته‌ها، آگاهی‌ها و اطلاعات در هر سطحی که باشد، تکنولوژی است.
تکنولوژی، واژه مرکبی است که از دو واژه مستقل "تکنو" مشتق از
تکنیک Technique به معنی راهکار یا روش اجرای کار و "لوژی"logy به معنی
شناخت، تشکیل شده است. پس تکنولوژی یعنی شناخت راه‌ها و روش‌های کار و عمل.
هر کار، حرفه و صنعتی، تکنولوژی مخصوص به خود را دارد. ما می‌توانیم از تکنولوژی‌های مختلف حرف بزنیم، مثل
تکنولوژی کشاورزی،
تکنولوژی معماری،
تکنولوژی استخراج نفت و ده‌ها بلکه صدها تکنولوژی دیگر که به حرفه‌های مختلف مربوط می‌شوند.
تکنولوژی آموزشی هم، یکی دیگر از آنهاست که در کار و حرفه آموزش و یا یاددادن برای یاد گرفتن استفاده می‌شود. تکنولوژی آموزشی مانند هر
علم دیگر، برای تولید محصولات خود که همانا روش‌ها و ابزارهایی برای بهبود و تسهیل یادگیری است، از عناصری کمک می‌گیرد که آنها مکمل یکدیگرند و بدون یکی از آنها، تکنولوژی آموزشی کامل نخواهد بود. بنابراین تکنولوژی آموزشی، تنها به‌کارگیری وسایل و ابزار یا دستگاه‌ها یا استفاده از یافته‌های تحقیقات در زمینه تئوری‌های یادگیری نیست. تکنولوژی آموزشی، با بهره‌گیری از یافته‌های تمام
علوم به حل مسایل آموزشی اقدام می‌کند. بدیهی است استفاده از یافته‌های
علومی که با آموزش، ارتباط نزدیک‌تر و مستقیمی دارند (مانند
تئوری‌های روانشناسی تربیتی یا
تئوری‌های یادگیری)، بیش از
علومی مانند
بیولوژی،
گیاه‌شناسی و غیره می‌باشد.
جالب است بدانیم، در هنگام بررسی واژه تکنولوژی آموزشی و یا گفتگو با
معلمان مدارس و حتی مدرسان دانشگاه‌ها، درمی‌یابیم مفاهیمی که از این واژه
علمی در ذهن آنها وجود دارد، بسیار متفاوت است. دلیل این گوناگونی تصورات ذهنی از یک رشته و یک واژه
علمی، نحوه وارد شدن این رشته به سیستم آموزشی کشورها و به‌طور کلی تکامل مفهوم تکنولوژی آموزشی است.
در سال‌های اولیه دهه ۱۹۵۰ که سال‌های شروع گسترش دانش تکنولوژی به عنوان یک
علم مستقل می‌باشد، تکنولوژی آموزشی را آن رشته از فعالیت‌های منظمی می‌دانستند که ماشین، موارد تکنیک را برای رسیدن به هدف‌های آموزش و پرورش به یکدیگر نزدیک کند. همچنین تعریفی که کمیته مخصوص تکنولوژی آموزشی در
آکادمی ملی مهندسی آمریکا ارائه می‌دهد چنین است: مجموعه‌ای از
معلومات ناشی از کاربست
علوم آموزشی و یادگیری در دنیای حقیقی کلاس درس، همراه با ابزار و روش‌هایی که کاربست
علوم نامبرده را تسهیل کند.
در سال‌های اخیر به وسیله سازمانها و گروه‌های مختلف، چندین تعریف از تکنولوژی آموزشی ارایه گردیده است که سه مورد از آنها ارایه می‌گردد.
تعریف
شورای ملی تکنولوژی آموزشی انگلستان:
تکنولوژی آموزشی عبارت است از، توسعه کاربرد و ارزشیابی سیستم‌ها، متون و مواد آموزشی به منظور بهبود فرایند یادگیری انسان.
تعریف
مرکز ملی یادگیری برنامه‌ای انگلستان:
تکنولوژی آموزشی عبارت است از، کاربرد دانش
علمی در زمینه یادگیری و شرایط یادگیری به منظور بهبود اثربخشی و کارآیی تدریس و
تعلیم.
تعریف
کمیسیون تکنولوژی آموزشی آمریکا:
تکنولوژی آموزشی عبارت است از، روش یا راه منظم، systematic طراحی، Designing اجرا Carrying out و ارزشیابیEvaluation کل فرایند process تدریس برحسب اهداف معین و براساس تحقیقات در زمینه یادگیری و ارتباط انسانی و به‌کارگیری منابع انسانی و غیرانسانی به منظور فراهم آوردن یادگیری و آموزش موثرتر، پایدارتر و عمیق‌تر.
تشابه هر سه تعریف در این است که هر سه، بر عملکرد اولیه تکنولوژی آموزشی یعنی "بهبود کارآیی
فرایند یادگیری" تاکید دارند.
از تعاریف ارایه‌شده، کامل‌ترین و جامع‌ترین تعریف، مورد سوم است که بیشترین کاربرد را در
ایران دارد که توجه عمیق به تعریف یاد شده، خواننده را به چند نتیجه‌گیری اساسی هدایت می‌کند که عبارتند از:
الف. تکنولوژی به کاربرد صرف ابزار و وسایل آموزشی خلاصه نمی‌شود، بلکه دامنه وسیع‌تری دارد و کاربرد وسایل آموزشی به عنوان قسمتی از آن محسوب می‌شوند.
ب. نظر به اینکه تکنولوژی آموزشی، نوعی راه یا
روش سیستماتیک (منظم) به حساب می‌آید، بنابراین مانند هر پدیده یا دستگاه منظم، از مجموعه قسمت‌های مختلف تشکیل‌دهنده خود بیشتر است. زیرا کنش و واکنش یا تعامل میان اجزا تشکیل‌دهنده آن منتج به آثار و تاثیرات و نتایجی می‌شود که از حاصل جمع عناصر تشکیل‌دهنده آن بیشتر است.
ج. تکنولوژی آموزشی، راه یا روشی است جهت طراحی، اجرا و ارزیابی کل
فرایند تدریس و یادگیری. به عبارت دیگر ما می‌توانیم با استفاده از آن قبل از اجرای تدریس، طرح تدریس را آماده کرده و برای یادگیری فراگیران نیز طرح از پیش‌تدوین‌شده داشته باشیم. پس براساس طرح تهیه‌شده، تدریس را اجرا کرده و یادگیری طراحی و پیش‌بینی‌شده را در فراگیران خود به وجود بیاوریم و سرانجام از تدریس به‌عمل‌آمده و یادگیری ایجادشده، ارزیابی لازم را به عمل آوریم.
د. تکنولوژی آموزشی به منظور طراحی، اجرا و ارزیابی کل فرایند تدریس و یادگیری از یافته‌های
علومی چون
روانشناسی و
علم ارتباطات انسانی بهره می‌گیرد.
ه. تکنولوژی آموزشی، ترکیب مناسبی از منابع انسانی و غیرانسانی را به خدمت می‌گیرد. به عبارت دیگر، برخلاف کاربرد صرف مواد و وسایل آموزشی و یا
آموزش دیداری و شنیداری که در آنها کاربرد صرف وسایل و ابزار مادی مطرح است، در تکنولوژی آموزشی از منابع انسانی مناسب استفاده منطقی به عمل می‌آید.
و. همان‌گونه که در پایان تعریف مطرح است، استفاده از تکنولوژی آموزشی در کنار مزایای بی‌شماری که داراست، می‌تواند به ایجاد نوعی یادگیری منجر شود که ویژگی‌های آن عبارتند از: عمیق بودن، موثر بودن و پایدار بودن.
در مفهوم تخصصی تکنولوژی آموزشی، اهداف نقش اساسی را در طراحی، اجرا و ارزیابی از آموزش ایفا می‌کنند. این اهداف به خودی خود شکل نمی‌گیرند بلکه عمدتا نتایج بررسی و تحلیل نیازها بر تدوین آنها تاثیر می‌گذارد.
تکنولوژی گرچه واژه نسبتا جدیدی است، ولی کاربرد این مفهوم شاید همزاد تاریخ دانش بشری باشد. بشر از ابتدایی‌ترین مراحل زندگی خود، هرگاه به پدیده‌ای راه می‌یافت، یا رابطه بین دو یا چند عامل را شناسایی می‌کرد، برای حل مشکلات زندگی خود از این دانش استفاده می‌کرد. در واقع هر جا سخن از ترجمه و تبدیل
علوم محض و یافته‌های
علوم نظری به
علوم کاربردی و تجویزی به میان آید، همانا از تکنولوژی بحث شده است. نخستین بار در دهه ۱۹۵۰، تکنولوژی آموزشی به عنوان یک رشته مستقل و ناوابسته به رشته‌های آموزشی پدیدار گشت. از آن پس، کتاب‌ها و مقالات بسیاری در این زمینه نوشته شد. پهنه تکنولوژی آموزشی همیشه در حال تغییر بوده است. زیرا با پیشرفت‌های تکنولوژی، روش‌های پیشین با شتابی فزاینده رنگ می‌بازد و ایده‌ها و روش‌های نوینی جایگزین آنها می‌شوند.
در
دایرة‌المعارف تعلیم و تربیت، ضمیمه منتشره سال ۱۹۸۹، تکنولوژی آموزشی یک رشته از دانش بشری معرفی می‌شود که دارای سه جنبه است:
این جنبه، بر رسانه‌های جدید و استفاده از آن در امر آموزش و یادگیری تاکید دارد. از این نظر، تکنولوژی آموزشی، دانش فنی استفاده از تمام وسایل، ابزار و رسانه‌هایی است که امر آموزش و یادگیری را تسهیل می‌کند و می‌توان آن را جنبه سخت‌افزاری نامید.
استفاده از وسایل سمعی و بصری در آموزش به سال‌های ۱۹۰۰ بازمی‌گردد. دست‌اندرکاران آموزش در این سال‌ها به اهمیت استفاده از وسایل سمعی و بصری پی بردند و در ابتدا فقط از وسایل بصری استفاده می‌کردند. اولین وسایل بصری به‌کار برده شده در مدارس
آمریکا، اسلایدهایی پیرامون موضوعات مختلف بود و به دنبال آن در حدود سال ۱۹۱۰ اولین فهرست فیلم‌های آموزشی برای استفاده منظم در مدارس منتشر شد. از سال‌های ۱۹۲۰ به بعد، کتاب‌هایی در زمینه آموزش بصری نوشته شد و منظور اصلی در این کتاب‌ها این بود که هر قدر نمایش موضوعات به صورت ملموس‌تر انجام شود، میزان یادگیری بیشتر خواهد شد که البته این نظریه بعدا مورد شک و تردید واقع شده و قسمت‌هایی از آن نیز رد شد.
با شروع
جنگ جهانی دوم، کانون فعالیت‌ها در زمینه وسایل سمعی و بصری از محافل
تعلیم و
تربیت به
ارتش آمریکا منتقل شد و بسیاری از وسایل مانند "پروژکتور" و "اورهد" برای اولین بار ساخته شد. توجه به وسایل سمعی و بصری بعد از جنگ بیشتر شد. به همین دلیل تحقیقات متعددی در این زمینه انجام شد که تاکید اصلی در این تحقیقات بر یافتن ویژگی‌های هر وسیله و چگونگی تاثیر و نقش این ویژگی‌ها در یادگیری دانش‌آموزان بود.
این جنبه، فراگردها و یا روش‌های طراحی نرم‌افزار یا مواد آموزشی است که به یادگیری منجر می‌شود مانند آموزش برنامه‌ریزی‌شده که در آن از اصولی چون تعیین هدف‌ها، انتخاب روش‌ها، تهیه منابع، آزمایش، ارزشیابی و اجرا بحث می‌شود. از این دیدگاه، تکنولوژی آموزشی دانش فنی استفاده از تمامی وسایل، ابزار و رسانه‌هایی است که امر آموزش و یادگیری را تسهیل می‌کند و می‌توان آن را نیز جنبه سخت‌افزاری نامید.
این جنبه، بر ویژگی
حل مساله تاکید دارد. از این نظر، تکنولوژی آموزشی مجموعه روش‌ها و استراتژی‌هایی است که با یک دید سیستمی و همه‌جانبه، به تجزیه و تحلیل برنامه‌های آموزشی پرداخته و پس از یافتن مشکلات و علل آنها برای رفع موانع و حل معضلات راه حل، ارائه دهد.
قابل ذکر است جنبه سوم، جنبه اول و دوم را نیز دربردارد. زیرا به‌کارگیری به‌موقع روش‌ها و وسایل در مجموع و با هماهنگی می‌تواند، حل مشکلات آموزشی را به دنبال داشته باشد.
در بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ جریان‌های جدیدی در زمینه
علوم انسانی به‌خصوص
علوم تربیتی به وقوع پیوست که در واقع این دهه و دهه بعد را به‌صورت نقطه عطفی در تاریخ تکنولوژی آموزشی درآورد.
این رخداد با توجه به الگوها و نظریه‌های ارتباط از سوی دست‌اندرکاران وسایل سمعی و بصری در اوایل سال‌های ۱۹۵۰ به وقوع پیوست. این الگوها و نظریه‌ها به فراگرد ارتباط، شامل فرستنده، گیرنده و کانال وسیله انتقال پیام تاکید داشتند. صاحبنظران
علوم ارتباطات در الگوهای خود تاکید می‌کردند در یک فراگرد ارتباط باید به تمام عوامل موجود توجه داشت و وسایل ارتباط در واقع در اولویت دوم قرار می‌گرفت.
پیدایش نگرش سیستمی و کاربرد آن در زمینه
تعلیم و تربیت و به‌خصوص در زمینه برنامه‌ریزی آموزشی بود. اعمال نگرش سیستمی در حیطه برنامه‌ریزی آموزشی و تعیین کردن هدف‌های کلی و غایی یک سیستم آموزشی و سپس تجزیه و تحلیل این هدف‌ها و تعیین بهترین راه وصول به هدف و اجرای برنامه و ارزشیابی مدام و مستمر به منظور کشف نواقص، دومین رخداد مهم بود.
زمانی که کاربرد جدید این
علم که ناشی از به‌کارگیری این
علم در محیط‌های آموزشی بود، تعیین شد، برای بهبود وضعیت تولید و ارائه خدمات در مراکز آموزشی وابسته به مراکز صنعتی، تولیدی و خدماتی، بررسی‌ها و مطالعاتی شروع شد. در بعضی از موارد تشخیص این بود که باید در زمینه‌های خاص، دوره آموزشی بلندمدت و کوتاه‌مدت برای کارکنان برگزار شود و بعد از ارزشیابی از نوع کلاس‌ها و آموزش آنها، درباره کلاس‌ها تجدیدنظر شود. همچنین در برخی مراکز صنعتی، خدماتی و تولیدی پس از خرید وسایل جدید و نصب آنها نیاز به آموزش کارکنان داشتند. این آموزش‌ها را افرادی ارائه می‌دادند که به آنها تکنولوژیست آموزشی می‌گفتند.
گرچه ممکن است کشورهای مختلف الزاما از این مراحل گذر نکرده باشند ولی بیشتر کشورها با این مراحل روبرو بوده‌اند. در کشور ما از سال ۱۳۰۶ به بعد، بعضی از مدارس اقدام به ایجاد آزایشگاه‌های
فیزیک و
شیمی و
علوم زیستی کردند، اما نداشتن کادر متخصص، کمبود ابزار و وسایل و مواد مورد نیاز و عدم اعتقاد به کاربرد این وسایل و روش‌ها، سبب عدم موفقیت این مراکز و راکد ماندن فعالیت‌های آنان شد.
در سال ۱۳۰۸
وزارت فرهنگ،
اداره کل هنرهای زیبا را تاسیس کرد. این اداره علاوه بر نظارت بر کلیه فعالیت‌های هنری، مسئولیت استفاده از وسایل سمعی و بصری مدارس را نیز عهده‌دار بود. ایجاد آزمایشگاه‌های سمعی و بصری، دانش‌سرای مقدماتی و دانش‌سرای عالی نیز جزء فعالیت‌های این اداره بود.
در سال ۱۳۴۱ اداره‌ای به نام
اداره آموزش فعالیت‌های سمعی و بصری در وزارت فرهنگ تشکیل گردید که بعدا با نام دفتر آموزش سمعی و بصری فعالیت‌های خود را ادامه داد. توجه به
فیلم به عنوان یک
رسانه آموزشی در سطح جهانی سبب گردید این اداره اقدام به تشکیل جشنواره‌های بین‌المللی فیلم‌های آموزشی کند.
تلویزیون آموزشی در سال ۱۳۴۳ زیر نظر
وزارت آموزش و پرورش تاسیس شد و کار خود را بعد از دو سال، با پخش برنامه‌های درسی در زمینه فیزیک، شیمی، جبر،
علوم طبیعی، زبان و دستور فارسی شروع کرد. هدف از پخش این برنامه‌ها جبران کمبود
معلم‌های متخصص و جبران کمبود آزمایشگاه‌ها بود، اما به علت عدم تطابق وقت آن با برنامه دبیران و مدارس پخش آن متوقف شد.
در سال ۱۳۵۲ تهیه برنامه‌های آموزشی به
سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران واگذار شد و برنامه‌های آموزشی با پخش دروس راهنمایی در سال ۱۳۵۳ مجددا شروع به فعالیت کرد و همزمان حدود سه هزار دستگاه تلویزیون بین مدارس شهرهای بزرگ کشور توزیع شد. ولی برنامه‌های تلویزیون به دلیل عدم برنامه‌ریزی صحیح و عدم انتشار اطلاعات درست مربوط به زمان پخش، منجر به شکست گردید.
در سال ۱۳۵۳ دوره فوق‌لیسانس تکنولوژی آموزشی تاسیس شد. گرچه قبل از این سال در دروس لیسانس
تربیت معلم و
علوم تربیتی، دروسی با عنوان‌های مقدمات تکنولوژی آموزشی، تولید و کاربرد مواد آموزشی یا نقش وسایل ارتباط جمعی در آموزش و پرورش گنجانده شده بود، اما در دوره فوق‌لیسانس دروسی از قبیل
طراحی سیستمیک آموزشی،
تهیه خودآموزها،
روانشناسی تربیتی و یادگیری، آمار و سنجش نیز دیده می‌شود.
مرحله بعدی تکنولوژی در ایران، ایجاد
دانشکده مکاتبه‌ای ابوریحان بیرونی برای آموزش کارکنان دولت و با تکیه بر آموزگاران تاسیس شد. نحوه آموزش در دانشکده مکاتبه‌ای از طریق ارسال کتب و نوار شنیداری و گاه کلاس حضوری رفع اشکال بود. مرحله بعدی در ایران ایجاد
دانشگاه آزاد ایران و
دانشگاه پیام نور است که به نظر می‌رسد هدفشان همگانی کردن سطح آموزش باشد.
برخی مراحل جدیدی که تکنولوژی آموزشی در آن پیشرفت کرده عبارتند از:
در این مرحله، آموزش افراد با توجه به نیازهای آنها در رابطه با جامعه خاص خود آنها مطرح است. یعنی هم به فردیت شخص و نیازهای او و هم به نیازهای
جامعه توجه می‌شود. دست‌اندرکاران امر
تعلیم و
تربیت در این رابطه معتقدند
یادگیری فرد باید هم نیاز خود او را مرتفع سازد و هم در رابطه با مفید بودن او برای جامعه باشد. امکانات آموزشی معمولا در محل اختیار یادگیرنده قرار می‌گیرند ولی او خود مسئول یادگیری خود است و آموزش منظم فقط به صورت آموزش رسمی مدرسه‌ای نیست بلکه در سطح جامعه انجام می‌گیرد. استفاده از ماهواره‌های مخابراتی برای تلویزیون آموزشی در کشور
هند تجربه‌ای در این مرحله است. پژوهش‌های این دوره از تکامل مفهوم تکنولوژی آموزشی، خواستار پاسخگویی به سوال‌هایی از قبیل چه کسی؟ به چه نوعی از آموزش نیاز دارد؟ و این تصمیم باید از طرف چه کسی گرفته شود؟
در این مرحله، مفهوم تکنولوژی بیشتر به عنوان فلسفه‌ای است حاکم بر کل آموزشی که در یک کشور برای رسیدن به هدف‌های رشد و توسعه انجام می‌گیرد و مخصوص افراد یا سازمان‌های خاص نیست، بلکه حیطه عمل هر فرد یا سازمانی را که برای توسعه کشورش کار می‌کند دربرمی‌گیرد. در این مرحله تکنولوژی آموزشی باید به عنوان یکی از عوامل در برنامه‌ریزی هر کشور وارد شود و کلیه نهادها و سازمانها برای اجرای برنامه‌های آموزشی خود، آن را مورد توجه قرار دهند.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تکنولوژی آموزشی»، ۱۳۹۹/۰۴/۰۳. •
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تاریخچه تکنولوژی آموزشی»، ۱۳۹۹/۰۴/۰۳.
