تَیَمَّموا (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَیَمَّموا:
(مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا) تَیَمَّموا: واژه
«تيمّم» در اصل
«تأمّم» بوده كه همزه به ياء تبديل شده است.
گويا ماده اصلى اين كلمه «امّ» (بر وزن ذمّ) به معنى «قصد كردن» است.
در اصطلاح شرع «قصد خاک كردن» و «دست به خاک ساييدن» است.
آن عملى است عبادى كه به
قصد قربت و بدل از
وضو يا
غسل انجام مى‌شود و آن زدن دست بر
خاک يا سنگ و كشيدن بر پيشانى و پشت دستان است، به ترتيبى كه از شرع رسيده و در كتب فقهيّه بيان شده است.
به موردی از کاربرد
تَیَمَّموا در
قرآن، اشاره می‌شود:
(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَ أَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَ لاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَ إِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنكُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا) (اى كسانى كه
ایمان آورده‌ايد! در حال مستى به
نماز و جماعت در مسجد نزديک نشويد، تا بدانيد چه مى‌گوييد و همچنين در حالى كه جُنُب هستيد- مگر در حال عبور از مسجد- تا غسل كنيد. و اگر بيماريد، يا مسافر و يا يكى از شما از محل پستى آمده و قضاى حاجت كرده و يا با زنان آميزش جنسى داشته‌ايد و در اين حال،
آب براى
وضو يا
غسل نيافتيد، بر زمين پاكى تيمّم كنيد؛ به اين طريق كه صورت‌ها و دست‌هايتان را با آن مسح نماييد.
خداوند، بخشنده و آمرزنده است.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: مراد از كلمه (الصلاة) مسجد است، براى اين كه مى‌فرمايد در حال جنابت نيز نزديک مسجد مشويد، و از آن عبور نكنيد پس در اين تعبير مجاز به كار رفته، چون استعمال مجازى مجوز لازم دارد، مجوز در اين كه مسجد را نماز خوانده، جمله:
(حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ) است، چون اگر فرموده بود: (در حال مستى نزديک مسجد نشويد) ديگر تعليل آوردن با جمله:
(حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ) خيلى مناسب به نظر نمى‌رسيد، اى بسا اين تعليل معنايى ديگر را مى‌فهماند، كه مقصود گوينده نيست، با اين كه مقصود اين بوده كه بفهماند شما در حال نماز روبروى مقام عظمت و كبريايى خدا قرار داريد، با رب العالمين سخن مى‌گوييد، پس صلاح نيست كه در اين حال سست باشيد، و عقل خود را با پليدى شراب باطل كنيد، و نفهميد چه مى‌گوئيد.
اين معنا به طورى كه ملاحظه مى‌كنيد، اقتضا مى‌كند بفرمايد در حال مستى به نماز نزديک نشويد، ليكن از آن‌جايى كه به حسب سنت بيشتر نمازها در مسجد واقع مى‌شود، تا به جماعت انجام شود، ولى چون اين نيز منظور بوده كه احكام جنب و داخل مسجد شدن او نيز بيان شود، لذا براى اين كه مطلب را با كوتاه‌ترين عبارت بيان كرده باشد، فرمود: (در حالى كه مستيد نزديک به نماز نشويد تا بفهميد چه مى‌گوييد در حال جنابت نيز نزديک نشويد، و عبور مكنيد، تا آن‌كه غسل كنيد ...) و بنابر اين پس همان طور كه گفتيم جمله:
(حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ) در مقام اين است كه نهى از شرب خمر به طورى كه مستيش تا حال نماز باقى بماند را تعليل كند، و بفرمايد: اگر ما شما را از شراب نهى كرديم، غايت و هدفمان اين بود كه در نماز بفهميد چه مى‌گوييد، پس كلمه حتى در جمله نامبرده براى افاده غايت و علت است، نه براى مرزبندى حكم، نمى‌خواهد بفرمايد نزديک نماز نشويد و نشويد و نشويد تا مستى شما به كلى از بين برود، و بفهميد چه مى‌گوييد وقتى فهميديد چه مى‌گوييد آن وقت ديگر عيبى ندارد نماز بخوانيد.
فلسفه تيمّم از اين قرار است كه بسيارى مى‌پرسند، دست زدن به روى خاک، پيشانى و پشت دست‌ها كشيدن چه فايده‌اى مى‌تواند داشته باشد؟ به ويژه آن‌كه مى‌دانيم بسيارى از خاک‌ها آلوده و ناقل ميكرب‌ها هستند. در پاسخ اين‌گونه ايرادها بايد به دو نكته توجه داشت:
اولا تيمم يكى از عبادات است و روح
عبادت به معنى واقعى كلمه در آن منعكس است، زيرا
انسان پيشانى خود را كه شريف‌ترين عضو بدن اوست با دستى كه بر خاک زده، لمس مى‌كند تا فروتنى و تواضع خود را در پيشگاه او آشكار سازد، يعنى پيشانى من و همچنين دست‌هاى من در برابر تو تا آخرين حدّ، خاضع و متواضعند و به دنبال اين كار متوجه نماز و يا ساير عباداتى كه مشروط به وضو و غسل است مى‌شود و به اين ترتيب در پرورش روح تواضع و عبوديت و شكرگزارى در بندگان اثر مى‌گذارد.
ثانيا امروز ثابت شده كه خاک به خاطر داشتن باكتری‌هاى فراوان مى‌تواند آلودگی‌ها را از بين ببرد، اين باكتری‌ها كه كار آن‌ها تجزيه كردن مواد آلى و از بين بردن انواع عفونت‌هاست معمولا در سطح زمين و اعماق كم كه از هوا و نور آفتاب بهتر مى‌توانند استفاده كنند فراوانند، به همين دليل هنگامى كه لاشه‌هاى حيوانات و يا بدن انسان پس از مردن زير خاک دفن مى‌شود و همچنين مواد آلوده گوناگونى كه روى
زمین‌ها مى‌باشد، در مدت نسبتا كوتاهى تجزيه مى‌شوند و بر اثر حمله باكتری‌ها كانون عفونت به كلى از بين مى‌رود؛ مسلم است اگر اين خاصيت در خاک نبود كره زمين در مدت كوتاهى به يک كانون عفونت مبدل مى‌شد. اصولا خاک خاصيّتى شبيه مواد «
آنتى بيوتيک» دارد و تأثير آن در كشتن ميكرب‌ها فوق العاده زياد است.
بنابر اين خاک پاک نه تنها آلوده نيست، بلكه از بين‌برنده آلودگی‌هاست و مى‌تواند از اين نظر تا حدودى جانشين آب شود، با اين تفاوت كه آب حلاّل است، يعنى ميكرب‌ها را حل كرده و با خود مى‌برد، ولى خاک ميكرب‌كش است؛ امّا بايد توجه داشت كه خاک تيمّم كاملا پک باشد، همان‌طور كه قرآن در تعبير جالب خود مى‌گويد: «طيّبا».
قابل توجه اين‌كه تعبير به «صعيد» كه از ماده «صعود» گرفته شده، اشاره به اين است كه بهتر است خاک‌هاى سطح زمين براى اين كار انتخاب شود، همان خاک‌هايى كه در معرض تابش آفتاب و مملو از هوا و باكتری‌هاى ميكرب‌كش است؛ اگر چنين خاكى طيّب و پاكيزه نيز بود، تيمم با آن، تأثيرات فوق را برجا مى‌گذارد بدون اين‌كه كمترين زيانى داشته باشد.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «تَیَمَّموا»، ج۴، ص۷۷۷.
