توکل محمد (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از فضایل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله،
توکل به خداوند است. در این مقاله آیات متناسب با توکل حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله معرفی می‌شوند.
توصيه اكيد خدا به
محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، براى توكّل بر خدا در كارها و امور:
۱. «... وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...؛
... و در كارها، با آنها مشورت كن! اما هنگامي كه تصميم گرفتي، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن!....»
۲. «... فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...؛
... اعتنائي به آنها مكن (و از نقشه هاي آنها
وحشت نداشته باش) و توكل بر خدا كن....»
۳. «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درا، و بر خدا تكيه كن ... »
۴. «قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ؛
بگو هيچ حادثه اي براي ما رخ نمي‌دهد مگر آنچه خداوند براي ما نوشته است، او مولي (و سرپرست) ما است و مؤ منان تنها بر خدا توكل مي‌كنند.»
۵. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ ...؛
اگر آنها روي (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفايت مي‌كند هيچ
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم....»
۶. «... وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ ...؛
... و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما....»
۷. «... قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ ...؛
... بگو او پروردگار من است،
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم ....»
۸. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ ...؛
و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد....»
۹. «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ؛
خويشاوندان نزديكت را انذار كن. اگر آنان نافرماني تو كنند، بگو: من از كار شما بيزارم. و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما.»
۱۰. «فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...؛
پس بر خدا توكل كن ....»
۱۱. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
و توكل بر خدا كن، و همين بس كه خدا حافظ و مدافع انسان باشد.»
۱۲. «... وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...؛
... بر خدا توكل كن....»
۱۳. «... قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ؛
... بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند.»
۱۴. «قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا ...؛
بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ايمان آورده ايم، و بر او توكل كرده ايم ....»
۱۵. «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا؛
همان پروردگار شرق و غرب كه
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن.»
توكّل پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بر
خداوند، به دليل
ربوبیّت او:
۱. «... قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ مَتابِ؛
... بگو او پروردگار من است،
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و بازگشتم به سوي او است.»
۲. «... ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ؛
در هر چيز اختلاف كنيد داوريش با خدا است، اين است خداوند پروردگار من، بر او توكل كرده ام، و به سوي او باز مي‌گردم.»
۳. «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا؛
همان پروردگار شرق و غرب كه
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن.»
آثار توکل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله عبارتند از:
توكّل پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، مايه
استقامت او در برابر مخالفتها و سختيها:
۱. «وَ قُلْ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنَّا عامِلُونَ وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ ...؛
و به آنها كه ايمان نمي‌آورند بگو هر چه در قدرت داريد انجام دهيد ما هم انجام مي‌دهيم؟ و انتظار بكشيد ما هم منتظريم! و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما ....»
۲. «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
اي پيامبر تقوي الهي پيشه كن و از كافران و منافقان اطاعت منما، خداوند عالم و حكيم است. و توكل بر خدا كن، و همين بس كه خدا حافظ و مدافع انسان باشد.»
۳. «وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
و از كافران و منافقان اطاعت مكن، و به آزارهاي آنها اعتنا منما، بر خدا توكل كن، و همين بس كه خدا حامي و مدافع (تو) باشد.»
۴. «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ؛
و اگر از آنها بپرسي چه كسي آسمانها و زمين را آفريده ؟ حتما مي‌گويند: خدا، بگو آيا هيچ درباره معبوداني كه غير از خدا مي‌خوانيد انديشه مي‌كنيد كه اگر خدا زياني براي من بخواهد آيا آنها مي‌توانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتي براي من اراده كند آيا آنها توانائي دارند جلو رحمت او را بگيرند؟ بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند. بگو اي قوم من! شما هر چه در توان داريد انجام دهيد، من نيز به وظيفه خود عمل مي‌كنم، اما به زودي خواهيد دانست»
توكّل بر خدا، مستلزم اعراض شايسته از
مشرکان و برخورد نيك با مخالفان
توحید:
«رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا؛
همان پروردگار شرق و غرب كه
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن. و در برابر آنچه آنها (دشمنان) مي‌گويند شكيبا باش و به طرزي شايسته از آنها دوري نما.»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، زمينه‌ساز برخوردارى وى از
امداد و حمايت خدا:
«وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد. اي پيامبر، خداوند و مؤ مناني كه از تو پيروي مي‌كنند براي حمايت تو کافي است (؛ فقط بر آنها تکيه کن)!»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، عامل
پیروزی او در مقابله با
دشمن:
«وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد. اي پيامبر، خداوند و مؤ مناني كه از تو پيروي مي‌كنند براي حمايت تو کافي است (؛ فقط بر آنها تکيه کن)!»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، كفايت‌كننده او از توطئه‌ها و نيرنگها:
۱. «وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
آنها در حضور تو مي‌گويند فرمانبرداريم اما هنگامي كه از نزد تو بيرون مي‌روند جمعي از آنها جلسات سري شبانه بر ضد گفته هاي تو تشكيل مي‌دهند، خداوند آنچه را در اين جلسات مي‌گويند مي‌نويسد، اعتنائي به آنها مكن (و از نقشه هاي آنها وحشت نداشته باش) و توكل بر خدا كن و كافي است كه او يار و مدافع تو باشد. »
۲. «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درا، و بر خدا تكيه كن كه او شنوا و داناست. و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد.»
۳. «وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَ لا تَكُنْ فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ؛
از تكذيب و انكار آنها غمگين مباش، و اينهمه غصه آنها را مخور، و سينه ات از توطئه آنها تنگ نشود. پس بر خدا توكل كن كه تو بر طريقه حق آشكار هستي»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، سبب
شهامت او در برابر دشمن:
«... قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ؛
... بگو آيا هيچ درباره معبوداني كه غير از خدا مي‌خوانيد انديشه مي‌كنيد كه اگر خدا زياني براي من بخواهد آيا آنها مي‌توانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتي براي من اراده كند آيا آنها توانائي دارند جلو رحمت او را بگيرند؟ بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند. بگو اي قوم من! شما هر چه در توان داريد انجام دهيد، من نيز به وظيفه خود عمل مي‌كنم، اما به زودي خواهيد دانست.»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خداوند، درپى‌دارنده
صبر و
مقاومت، در برابر اذيّتهاى دشمنان:
«... لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا؛
...
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن. و در برابر آنچه آنها (دشمنان) مي‌گويند شكيبا باش و به طرزي شايسته از آنها دوري نما.»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خداوند، مايه پذيرش
تقدیرات الهى:
«قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ؛
بگو هيچ حادثه اي براي ما رخ نمي‌دهد مگر آنچه خداوند براي ما نوشته است، او مولي (و سرپرست) ما است و مؤ منان تنها بر خدا توكل مي‌كنند.»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، مايه كفايت امور وى از سوى خداوند:
۱. «... وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
... و توكل بر خدا كن و كافي است كه او يار و مدافع تو باشد. »
۲. «وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد. اي پيامبر، خداوند و مؤ مناني كه از تو پيروي مي‌كنند براي حمايت تو کافي است (؛ فقط بر آنها تکيه کن)!»
۳. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ ...؛
اگر آنها روي (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفايت مي‌كند هيچ
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و او پروردگار
عرش بزرگ است.»
۴. «... وَ كانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظَهِيراً وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا ... وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ ...؛
... و كافران در برابر پروردگارشان (در طريق كفر) كمك كار يكديگرند. ما تو را نفرستاديم جز برای .... و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد....»
۵. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
و توكل بر خدا كن، و همين بس كه خدا حافظ و مدافع انسان باشد.»
۶. «... وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
... بر خدا توكل كن، و همين بس كه خدا حامي و مدافع (تو) باشد.»
۷. «... قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ؛
... بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند.»
توكّل و اعتماد محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خداوند، عامل بهره‌مندى وى از
محبّت خدا:
«... فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛
... بر خدا توكل كن! زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد.»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خداوند، موجب محفوظ ماندن از ضرر و
سلطه شیطان:
«... فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ؛
... از شر شيطان مطرود شده، به خدا پناه بر. چرا كه او تسلطي بر كساني كه ايمان دارند و بر پروردگارشان توكل مي‌كنند ندارد.»
عوامل توکل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله عبارتند از:
اعتقاد محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به مقدرات الهى، عامل
توکّل او به خدا:
«قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلَّا ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ؛
بگو هيچ حادثه اي براي ما رخ نمي‌دهد مگر آنچه خداوند براي ما نوشته است، او مولي (و سرپرست) ما است و مؤ منان تنها بر خدا توكل مي‌كنند.»
اعتقاد به
یگانگی خدا، عامل توكل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله:
۱. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ؛
اگر آنها روي (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفايت مي‌كند هيچ
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و او پروردگار عرش بزرگ است.»
۲. «... وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ مَتابِ؛
... در حالي كه آنها به رحمان (خداوندي كه رحمتش همگان را فرا گرفته) كفر مي‌ورزند بگو او پروردگار من است،
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و بازگشتم به سوي او است.»
۳. «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا؛
همان پروردگار شرق و غرب كه
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن.»
اعتقاد محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به
جاودانگی خدا، عامل توكّل او:
«وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ
عِبادِهِ خَبِيراً؛
و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد، و تسبيح و حمد او به جاي آور، و همين بس كه او از گناهان بندگانش آگاه است.»
اعتقاد محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به
حاکمیّت انحصاری خدا، عامل توكّل او:
«وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
اعتقاد به حقّانيّت راه و هدف، سبب توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به خدا:
«فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ؛
پس بر خدا توكل كن كه تو بر طريقه حق آشكار هستی.»
اعتقاد به
خالقیّت خدا و سلطه او بر
نظام هستی، عامل توكّل او:
۱. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ
عِبادِهِ خَبِيراً الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ...؛
و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد، و
تسبیح و
حمد او به جاي آور، و همين بس كه او از گناهان بندگانش آگاه است. او خدائي است كه
آسمانها و
زمین و آنچه را در ميان ايندو است در شش
روز (
شش دوران) آفريد....»
۲. «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَ اللَّهِ ... قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ؛
و اگر از آنها بپرسي چه كسي آسمانها و زمين را آفريده ؟ حتما مي‌گويند: خدا، ... بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند.»
۳. «اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَكِيلٌ؛
خداوند خالق همه چيز است و حافظ و ناظر بر همه اشياء.»
اعتقاد به
ربوبیّت خدا، عامل توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به خدا:
۱. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ؛
اگر آنها روي (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفايت مي‌كند هيچ
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و او پروردگار عرش بزرگ است.»
۲. «... وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
۳. «... قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ مَتابِ؛
... بگو او پروردگار من است،
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و بازگشتم به سوي او است.»
۴. «إِنَّ
عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلًا؛
(اما بدان) تو هرگز سلطه اي بر بندگان من پيدا نخواهي كرد (و آنها هيچگاه به دام تو گرفتار نمي‌شوند همين قدر كافي است پروردگارت حافظ آنها باشد.»
۵. «إِنَّ رَبَّكَ ... فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...؛
پروردگار تو ... پس بر خدا توكل كن ....»
۶. «... ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ؛
در هر چيز اختلاف كنيد داوريش با خدا است، اين است خداوند پروردگار من، بر او توكل كرده ام، و به سوي او باز مي‌گردم.»
۷. «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا؛
همان پروردگار شرق و غرب كه
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن.»
اعتقاد به
رحمت خدا، عامل توكل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به خدا:
۱. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ؛
و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما.»
۲. «قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِيَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ يُجِيرُ الْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا ...؛
بگو: اگر خداوند من و تمام كساني را كه با من هستند هلاك كند يا مورد ترحم قرار دهد، چه كسي كافران را از عذاب دردناك پناه مي‌دهد؟ بگو: اگر خداوند من و تمام كساني را كه با من هستند هلاك كند يا مورد ترحم قرار دهد، چه كسي كافران را از عذاب دردناك پناه مي‌دهد؟ بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ايمان آورده ايم، و بر او توكل كرده ايم....»
اعتقاد به
عزّت و
اقتدار خدا، عامل توكّل پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله:
۱. «إِذْ يَقُولُ ... وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ؛
به هنگامي كه مي‌گفتند ... و هر كس بر خدا توكل كند (پيروز مي‌گردد) خداوند عزيز و حكيم است» «عزيز» به معناى كسى است كه غالب و قاهر است و مغلوب و مقهور نمى‌شود.
۲. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ؛
و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما.»
۳. «... وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ؛
... و اوست قادر و دانا. پس بر خدا توكل كن كه تو بر طريقه حق آشكار هستي»
اعتقاد به
علم مطلق الهى، عامل توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله:
۱. «... وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛
... و بر خدا تكيه كن كه او شنوا و داناست.»
۲. «وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
۳. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِ ... وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ
عِبادِهِ خَبِيراً؛
و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد... و همين بس كه او از گناهان بندگانش آگاه است.»
۴. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛
و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما. او است خداي شنوا و دانا.»
۵. «إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ بِحُكْمِهِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ؛
پروردگار تو ميان آنها در
قیامت به حكم خود داوري مي‌كند و اوست قادر و دانا. پس بر خدا توكل كن كه تو بر طريقه حق آشكار هستي.»
اعتقاد به
کفایت خدا در تمام امور، عامل توكل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله:
۱. «وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
آنها در حضور تو مي‌گويند فرمانبرداريم اما هنگامي كه از نزد تو بيرون مي‌روند جمعي از آنها جلسات سري شبانه بر ضد گفته هاي تو تشكيل مي‌دهند، خداوند آنچه را در اين جلسات مي‌گويند مي‌نويسد، اعتنائي به آنها مكن (و از نقشه هاي آنها وحشت نداشته باش) و توكل بر خدا كن و كافي است كه او يار و مدافع تو باشد. »
۲. «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درا، و بر خدا تكيه كن كه او شنوا و داناست. و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد.اي پيامبر، خداوند و مؤ مناني كه از تو پيروي مي‌كنند براي حمايت تو کافي است (؛ فقط بر آنها تکيه کن)!»
۳. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ؛
اگر آنها روي (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفايت مي‌كند هيچ
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و او پروردگار عرش بزرگ است.»
۴. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
و توكل بر خدا كن، و همين بس كه خدا حافظ و مدافع انسان باشد.»
۵. «... قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ؛
... بگو آيا هيچ درباره معبوداني كه غير از خدا مي‌خوانيد انديشه مي‌كنيد كه اگر خدا زياني براي من بخواهد آيا آنها مي‌توانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتي براي من اراده كند آيا آنها توانائي دارند جلو رحمت او را بگيرند؟ بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند.»
اعتقاد محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به انحصار
مالکیّت خدا بر غيب هستى، سبب توكّل او:
«وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
اعتقاد به
نظارت خدا، سبب توكل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله:
۱. «وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
۲. «وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ الَّذِي يَراكَ حِينَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ؛
و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما. همان كسي كه تو را به هنگامي كه (براي
عبادت) بر مي‌خيزي مي‌بيند. و حركت تو را در ميان سجده كنندگان مشاهده مي‌كند.»
عبادت خدا، مقتضى توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله به خدا:
«وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
موارد توکل حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله عبارتند از:
توكّل پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، در برابر اذيّتها و آزارهاى دشمنان، از توصيه‌هاى خدا:
۱. «وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
و از كافران و منافقان اطاعت مكن، و به آزارهاي آنها اعتنا منما، بر خدا توكل كن، و همين بس كه خدا حامي و مدافع (تو) باشد.»
۲. «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا؛
همان پروردگار شرق و غرب كه
معبودي جز او نيست، او را نگاهبان و وكيل خود انتخاب كن. و در برابر آنچه آنها (دشمنان) مي‌گويند شكيبا باش و به طرزي شايسته از آنها دوري نما.»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا در
دعوت و
تبلیغ خود، سفارش خدا به او:
۱. «وَ قُلْ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنَّا عامِلُونَ وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ وَ لِلَّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛
و به آنها كه ايمان نمي‌آورند بگو هر چه در قدرت داريد انجام دهيد ما هم انجام مي‌دهيم؟ و انتظار بكشيد ما هم منتظريم! و براي خدا است غيب (و اسرار نهان) آسمانها و زمين و همه كارها به او باز مي‌گردد، او را پرستش كن و بر او توكل نما و پروردگارت غافل از كارهائي كه مي‌كنيد نيست.»
۲. «كَذلِكَ أَرْسَلْناكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَيْهِمُ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ مَتابِ؛
همانگونه (كه پيامبران پيشين را فرستاديم) تو را به ميان امتي فرستاديم كه پيش از آنها امتهاي ديگري آمدند و رفتند، تا آنچه را به تو وحي نموده ايم بر آنها بخواني در حالي كه آنها به رحمان (خداوندي كه رحمتش همگان را فرا گرفته) كفر مي‌ورزند بگو او پروردگار من است،
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و بازگشتم به سوي او است.»
۳. «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِيراً قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ
عِبادِهِ خَبِيراً؛
ما تو را جز به عنوان بشارت دهنده و انذار كننده نفرستاديم. بگو من در برابر ابلاغ اين آئين هيچگونه پاداشي از شما مطالبه نمي‌كنم، تنها پاداش من اين است كه كساني بخواهند راهي به سوي پروردگارشان برگزينند. و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد، و تسبيح و حمد او به جاي آور، و همين بس كه او از گناهان بندگانش آگاه است.»
۴. «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ؛
خويشاوندان نزديكت را انذار كن. اگر آنان نافرماني تو كنند، بگو: من از كار شما بيزارم. و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما.»
۵. «فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ؛
پس بر خدا توكل كن كه تو بر طريقه حق آشكار هستي. تو نمي‌تواني سخنت را به گوش مردگان برساني و نمي‌تواني كران را هنگامي كه روي بر مي‌گردانند و پشت مي‌كنند صدا كني!»
۶. «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ؛
و اگر از آنها بپرسي چه كسي آسمانها و زمين را آفريده ؟ حتما مي‌گويند: خدا، بگو آيا هيچ درباره معبوداني كه غير از خدا مي‌خوانيد انديشه مي‌كنيد كه اگر خدا زياني براي من بخواهد آيا آنها مي‌توانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتي براي من اراده كند آيا آنها توانائي دارند جلو رحمت او را بگيرند؟ بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند. بگو اي قوم من! شما هر چه در توان داريد انجام دهيد، من نيز به وظيفه خود عمل مي‌كنم، اما به زودي خواهيد دانست.»
۷. «قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِيَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ يُجِيرُ الْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ؛
بگو: اگر خداوند من و تمام كساني را كه با من هستند هلاك كند يا مورد ترحم قرار دهد، چه كسي كافران را از عذاب دردناك پناه مي‌دهد؟ بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ايمان آورده ايم، و بر او توكل كرده ايم و به زودي مي‌دانيد چه كسي در گمراهي آشكار است ؟ »
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، در تصميم‌گيرى و اعمال
مدیریّت، از دستورهاى الهى:
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛
به (بركت) رحمت الهي، در برابر آنها ( مردم) نرم (و مهربان شدي)! و اگر خشن و سنگدل بودي، از اطراف تو، پراكنده مي‌شدند. پس آنها را ببخش و براي آنها آمرزش بطلب! و در كارها، با آنها مشورت كن! اما هنگامي كه تصميم گرفتي، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن! زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد.»
توكّل پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در برابر توطئه
دشمنان، از سفارشهاى مؤكّد خداوند:
«وَ يَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَ اللَّهُ يَكْتُبُ ما يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
آنها در حضور تو مي‌گويند فرمانبرداريم اما هنگامي كه از نزد تو بيرون مي‌روند جمعي از آنها جلسات سري شبانه بر ضد گفته هاي تو تشكيل مي‌دهند، خداوند آنچه را در اين جلسات مي‌گويند مي‌نويسد، اعتنائي به آنها مكن (و از نقشه هاي آنها وحشت نداشته باش) و توكل بر خدا كن و كافي است كه او يار و مدافع تو باشد. »
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خداوند، در امر
جهاد، مورد توصيه الهى:
۱. «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ يا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ؛
و اگر تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درا، و بر خدا تكيه كن كه او شنوا و داناست.و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد. و اگر بخواهند تو را فريب دهند خدا براي تو كافي است او همان كسي است كه تو را با ياري خود و مومنان تقويت كرد. اي پيامبر، خداوند و مؤ مناني كه از تو پيروي مي‌كنند براي حمايت تو کافي است (؛ فقط بر آنها تکيه کن)!»
۲. «فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ ...؛
بنابراين از كافران اطاعت مكن و به وسيله قرآن با آنها جهاد بزرگي بنما. و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد....»
توكّل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، در مبارزه با
شرک، امرى شايسته و لازم:
۱. «وَ قُلْ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنَّا عامِلُونَ وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ وَ لِلَّهِ ...
فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ ...؛
و به آنها كه ايمان نمي‌آورند بگو هر چه در قدرت داريد انجام دهيد ما هم انجام مي‌دهيم؟ و انتظار بكشيد ما هم منتظريم! و براي خدا است ... او را پرستش كن و بر او توكل نما ....»
۲. «... وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ مَتابِ؛
... در حالي كه آنها به رحمان (خداوندي كه رحمتش همگان را فرا گرفته) كفر مي‌ورزند بگو او پروردگار من است،
معبودي جز او نيست، بر او توكل كردم و بازگشتم به سوي او است.»
۳. «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِي‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ؛
خويشاوندان نزديكت را انذار كن. اگر آنان نافرماني تو كنند، بگو: من از كار شما بيزارم. و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما.»
۴. «فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ؛
پس بر خدا توكل كن كه تو بر طريقه حق آشكار هستي. تو نمي‌تواني سخنت را به گوش مردگان برساني و نمي‌تواني كران را هنگامي كه روي بر مي‌گردانند و پشت مي‌كنند صدا كني!» مقصود از «تسمع الموتى»
مشرکان و
اهل‌کتاب است.
۵. «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ؛
و اگر از آنها بپرسي چه كسي آسمانها و زمين را آفريده ؟ حتما مي‌گويند: خدا، بگو آيا هيچ درباره معبوداني كه غير از خدا مي‌خوانيد انديشه مي‌كنيد كه اگر خدا زياني براي من بخواهد آيا آنها مي‌توانند آن را بر طرف سازند؟ و يا اگر رحمتي براي من اراده كند آيا آنها توانائي دارند جلو رحمت او را بگيرند؟ بگو: خدا مرا كافي است، و همه متوكلان بايد بر او توكل كنند. بگو اي قوم من! شما هر چه در توان داريد انجام دهيد، من نيز به وظيفه خود عمل مي‌كنم، اما به زودي خواهيد دانست»
۶. «قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِيَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ يُجِيرُ الْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ؛
بگو: اگر خداوند من و تمام كساني را كه با من هستند هلاك كند يا مورد ترحم قرار دهد، چه كسي كافران را از عذاب دردناك پناه مي‌دهد؟ بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ايمان آورده ايم، و بر او توكل كرده ايم و به زودي مي‌دانيد چه كسي در گمراهي آشكار است ؟ »
توكّل پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، هنگام
صلح با دشمن ، امرى لازم:
«وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛
و اگر تمايل به صلح نشان دهند، تو نيز از در صلح درا، و بر خدا تكيه كن كه او شنوا و داناست.»
لزوم توكل محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله بر خدا، در
مبارزه با دشمنان:
۱. «فَلا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِيراً وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ كَفى بِهِ بِذُنُوبِ
عِبادِهِ خَبِيراً؛
بنابراين از كافران اطاعت مكن و به وسيله قرآن با آنها جهاد بزرگي بنما. و توكل بر خداوندي كن كه هرگز نمي‌ميرد، و تسبيح و حمد او به جاي آور، و همين بس كه او از گناهان بندگانش آگاه است.»
۲. «وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛
و از كافران و منافقان اطاعت مكن، و به آزارهاي آنها اعتنا منما، بر خدا توكل كن، و همين بس كه خدا حامي و مدافع (تو) باشد.»
امام خمینی با استناد به آیه
(فَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ) معتقد است بسیاری از معانی که برای توکل شده است، از قبیل تفسیر به لازم است و اصل معنای توکل ممکن است به معنای واگذاری امر به معتمدی از باب آنکه خود را در صورت دادن به آن امر عاجز می‌بیند.
به اعتقاد ایشان توکل از چهار رکن اساسی اساسی تشکیل می‌شود:
۱- علم خداوند به نیازهای بندگان
۲-
قدرت خداوند و رفع نیازمندی‌های آنان
۳- بخل نداشتن
۴- شفقت خداوند بر بندگان. اخلال در هر یک از این ارکان، توکل و اعتماد حاصل نمی‌آید. بنابراین شخص متوکل به مقدار علم خود به این ارکان، ریشه توکل را در وجود خود بنا می‌کند.
امام خمینی یکی از آثار توکل را محبوبیت نزد خدا می‌داند و این مرتبه از محبوبیت را بالاترین مرتبه توکل می‌داند که برای
سالک پس از مقام فنای کلی و رسیدن به
مقام بقاء بالله حاصل می‌شود، از این رو در سوره مبارکه آل‌عمران در ضمن خطاب به رسول خدا محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند
(فَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ) و این مرتبه بالاترین مرتبه است.
امام خمینی با استناد به روایتی ثمره توکل را بی‌نیازی و عزت‌نفس می‌شمارد.
•
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۹، ص۲۸۴، برگرفته از مقاله «توکل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله». •
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۲۶، ص۱۹۷، برگرفته از مقاله «توکل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله». •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
