• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تولید مثل (مباحث قرآنی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



به پدید آوردن مانند خود تولید مثل می‌گویند.



تولید مثل، پدید آوردن مانند خود و زاد و ولد کردن است.
[۱] لغت نامه، ج۵، ص ۷۱۵۴، «تولید».
در زبان عربی کلماتی همچون تناسل و توالد به رغم داشتن برخی تفاوت‌های معنایی جزئی، در این معنا به کار رفته‌اند.
تولید مثل در انسان‌ها و دیگر موجودات زنده، سنتی الهی است. از مهم‌ترین عوامل قرار دادن کشش طرفینی میان زن و مرد تولید مثل دانسته شده و حتی مهم‌ترین هدف از تشریع و سفارش قرآن کریم به ازدواج نیز همین تولید مثل و بقای نوع انسانی خوانده شده است. در آیاتی متعدد با اشاره به آفرینش همسر و سنت ازدواج ، از آن به عنوان نعمتی برای انسان‌ها یاد شده است:«واللّهُ جَعَلَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوجًا وجَعَلَ لَکُم مِن اَزواجِکُم بَنینَ وحَفَدَةً ورَزَقَکُم مِنَ الطَّیِّبتِ... وبِنِعمَتِ اللّهِ هُم یَکفُرون». قوام نسل انسان و دیگر موجودات به این مهم بوده، خداوند تولید مثل را موجب حفظ طبیعت نوعیه می‌داند و انسان‌ها را به ازدواج و تولید مثل دعوت می‌کند و از قطع نسل باز می‌دارد.
[۱۷] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۸، ص ۴۴۰.



تولید مثل مختص انسان نیست و قرآن کریم در آیاتی به صورت ضمنی به شباهت حیوانات به انسان‌ها و تناسل آنان اشاره کرده است. افزون بر آن جنیان و شیاطین نیز دارای نسل و ذریه معرفی شده‌اند
[۲۰] جامع البیان، ج۱۵، ص ۳۲۶.
[۲۱] فتح القدیر، ج۳، ص ۲۹۳.
:«... اِبلیسَ کانَ مِنَ الجِنِّ فَفَسَقَ عَن اَمرِ رَبِّهِ اَفَتَتَّخِذونَهُ وذُرِّیَّتَهُ اَولِیاءَ مِن دُونی». البته برخی مفسران در این آیه شریفه احتمال‌های دیگری را نیز مطرح کرده‌اند.
قرآن کریم در آیات فراوانی هر گونه تولید مثل و تناسل را از خداوند متعالی نفی می‌کند:«لَم یَلِد و لَم یُولَد». با توجه به این آیات، مفسران درباره محال بودن وجود فرزند و تولید مثل برای خداوند
[۳۱] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۳، ص ۲۲۳ - ۲۲۴.
[۳۲] جامع البیان، ج۱۱، ص ۱۸۳.
[۳۳] روح المعانی، ج۶، ص ۳۹ - ۵۴.
ادله‌ای آورده‌اند؛ از جمله مِثْل نداشتن خداوند
[۳۵] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۵، ص ۱۸۴ - ۱۸۵.
[۳۶] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۹، ص ۳۶.
، عدم امکان تدریج یعنی روند تکامل تدریجی در تولید مثل برای خداوند ، بی نیازی
[۴۳] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۳، ص ۱۸۴. ۱۸۵
، مرکب نبودن
[۴۵] روح المعانی، ج۷، ص ۳۴۹ - ۳۵۲.
و نبودن همسر برای خداوند.


وجود دو جنس نر و ماده و لقاح سلول‌های جنسی، راه طبیعی تولید مثل است که به صورت‌هایی مختلف در حیوانات و گیاهان دیده می‌شود. خداوند آمیزش مرد با زن را سبب اصلی تولید مثل انسان قرار داده و در آیاتی به آن اشاره کرده است:«هُوَ الَّذی خَلَقَکُم مِن نَفسٍ وحِدَةٍ وجَعَلَ مِنها زَوجَها لِیَسکُنَ اِلَیها فَلَمّا تَغَشّاها حَمَلَت حَملاً خَفِیفًا فَمَرَّت بِهِ» همچنین به اعتقاد بیش‌تر مفسران جمله «ما کَتَبَ اللّهُ لَکُم» در آیه ۱۸۷ بقره به تناسل و تولد فرزند اشاره دارد
[۵۳] جامع البیان، ج۲، ص ۲۳۰.
[۵۴] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۲، ص ۵۰۴.
:«فالٔانَ بشِروهُنَّ وابتَغوا ما کَتَبَ اللّهُ لَکُم».
[۵۷] زاد المسیر، ج۱، ص ۲۵۰ - ۲۵۲.
[۵۹] منهج الصادقین، ج۲، ص ۷.


۳.۱ - تولید مثل غیر طبیعی

از سوی دیگر در ضمن بیان معجزات انبیای پیشین به مواردی از تولید مثل غیر طبیعی اشاره شده است. از جمله این موارد می‌توان به فرزنددار شدن زکریا و همسرش در دوران پیری و به رغم نازایی همسر و تولد فرزند حضرت ابراهیم در دوره سالمندی ایشان اشاره کرد.


قرآن کریم به تولید مثل در گیاهان نیز توجه کرده است. برخی مفسران آیه ۲۲ حجر را اشاره به نقش باد در پراکندن نرینگی گیاهان و باروری آنان دانسته یا از آن به عنوان یکی از معانی احتمالی آیه نام برده‌اند
[۶۵] جامع البیان، ج۱۴، ص ۲۷ - ۲۸.
:«واَرسَلنَا الرِّیحَ لَوقِحَ».


موضوع کنترل جمعیت و تنظیم خانواده بر اثر گسترش روز افزون جمعیت و مشکلات اجتماعی و اقتصادی و... ناشی از آن، مورد توجه دانش‌های گوناگون اجتماعی و به تبع آن حکومت‌ها و جریان‌های سیاسی اجتماعی قرار گرفته است. از همین منظر، دیدگاه موافق یا مخالف قرآن، بررسی شده است. در این بین کسی به وجوب تولید مثل معتقد نشده
[۶۸] مبانی فقهی تنظیم خانواده، ص ۳۹.
[۶۹] فقه اهل البیت، ش ۱۱ - ۱۲، ص ۸۳، «المسائل المستحدثة فی الطب».
؛ اما مسئله کنترل جمعیت به خصوصِ پرهیز از تولید مثل محدود نشده، شامل راه‌های جلوگیری از آن نیز می‌شود، از این رو گاه به برخی آیات قرآن برای اثبات ممنوعیت کنترل جمعیت استناد شده است.

۵.۱ - ادله قرآنی مخالفان

ادله قرآنی مخالفان در چند محور خلاصه می‌شود:
۱. خلقت و بقای نوع انسانی براساس رابطه زوجیت و تولید مثل آنان صورت می‌پذیرد:«یاَیُّهَا النّاسُ اتَّقوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُم مِن نَفسٍ وحِدَةٍ و خَلَقَ مِنها زَوجَها وبَثَّ مِنهُما رِجالاً کَثیرًا» و جلوگیری از تکثیر نسل با غرض الهی منافات دارد.
[۷۱] رشد جمعیت و تنظیم خانواده، ص ۹۰ - ۹۱.

۲. آیات متعددی بر حفظ و تکثیر نسل دلالت دارند؛ مانند «واذکُروا اِذ کُنتُم قَلیلاً فَکَثَّرَکُم»
[۷۳] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۴، ص ۶۸۹.
؛ همچنین برخی کنار هم آمدن اموال و اولاد در بیش از ۱۰ آیه از قرآن کریم را نشانه‌ای از سبب قدرت و قوت بودن فراوانیِ فرزندان و مورد تأکید بودن آن در کتاب الهی دانسته‌اند.
[۷۵] فقه اهل البیت علیهم‌السلام، ش ۱۱ - ۱۲، ص ۸۴، «المسائل المستحدثة فی الطب».

۳. آیاتی که به دعای انبیا برای فرزند و ذریّه اشاره می‌کنند؛ مانند:«دَعا زَکَرِیّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَب لی مِن لَدُنکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً».
۴. آیاتی که از بین بردن نسل را نکوهش کرده‌اند؛ مانند:«و اِذا تَوَلّی سَعی فِی الاَرضِ لِیُفسِدَ فیها ویُهلِکَ الحَرثَ والنَّسلَ واللّهُ لایُحِبُّ الفَساد».
۵. عموم آیات منع کننده از قتل نفس ، کشتن فرزندان و سقط جنین نیز مورد استفاده گروهی از مخالفان قرار گرفته است.
[۸۴] کاهش جمعیت ضربه ای سهمگین بر پیکر مسلمین، تهرانی، محمدحسین، ص ۲۱ - ۳۹.


۵.۲ - طرفداران کنترل جمعیت

در مقابل، طرفداران کنترل جمعیّت و محدود کردن تولید مثل به توجیه این آیات پرداخته، معتقدند که آن آیات از قبیل قضایای حقیقیه نیستند که به مطلوبیت افزایش فرزند و تولید مثل در همه زمان‌ها حکم کنند، بلکه این آیات چون قضایای خارجیه‌اند که ناظر به زمان خاصی بوده و در غیر آن‌ها باید با توجه به اوضاع موجود عمل کرد. موافقان همچنین در جواز برخی از راه‌های منع تولید مثل مانند عزل از جمله به آیه «نِساؤُکُم حَرثٌ لَکُم فَأتوا حَرثَکُم اَنّی شِئتُم وقَدِّموا لاَِنفُسِکُم» در جواز این عمل استناد کرده‌اند که برخی مفسران با آن مخالفت کرده‌اند. برخی روایات نیز در جواز عزل مورد استناد قرار گرفته‌اند.


التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، احیاء التراث العربی؛ تفسیر الصافی، فیض کاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق؛ تفسیر منهج الصادقین، فتح الله کاشانی (م. ۹۸۸ ق.)، به کوشش مرتضوی، غفاری، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، ۱۳۸۵ ق؛ جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ ق؛ الجامع لاحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق؛ جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ رشد جمعیت و تنظیم خانواده، اول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ ش؛ روح المعانی، الآلوسی (م. ۱۲۷۰ ق.)، به کوشش محمد حسین، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ ق؛ زادالمسیر، جمال الدین الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق؛ فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دار المعرفة؛ فقه اهل البیت علیهم‌السلام (فصلنامه)، قم، دائرة معارف الفقه الاسلامی؛ الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش؛ کاهش جمعیت ضربه ای سهمگین بر پیکر مسلمین، محمد حسین تهرانی، تهران، حکمت، ۱۴۱۵ ش؛ لغت نامه، دهخدا (م. ۱۳۳۴ ش.) و دیگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش؛ مبانی فقهی تنظیم خانواده، سید حسن خمینی، تهران، معاونت پژوهشی، ۱۳۸۲ ش؛ مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ مدارک التنزیل، النسفی (م. ۷۰۱ ق.)، دار الفکر؛ معانی القرآن، النحاس (م. ۳۳۸ ق.)، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق؛ مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق؛ المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
Encyclopedia Britannica، CD-ROM (Edition ۲۰۰۹).


۱. لغت نامه، ج۵، ص ۷۱۵۴، «تولید».
۲. مفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ص ۸۰۲ - ۸۰۳، «نسل».    
۳. مفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ص ۸۸۳، «ولد».    
۴. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۲۱۳.    
۵. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۲۷۸.    
۶. مدارک التنزیل و حقائق التاویل (تفسیر نسفی)، نسفی، عبدالله بن احمد، ج۱، ص ۹۲.    
۷. نحل/سوره۱۶، آیه۷۲.    
۸. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
۹. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۱۲، ص ۲۹۷.    
۱۰. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۲۱۳.    
۱۱. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۲۷۸.    
۱۲. بقره/سوره۲، آیه۲۲۳.    
۱۳. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۶، ص۱۷۹.    
۱۴. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۲۱۳ - ۲۱۴.    
۱۵. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲۹.    
۱۶. تفسیر التبیان، طوسی، محمد بن حسن، ج۸، ص ۲۰۲.    
۱۷. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۸، ص ۴۴۰.
۱۸. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۷، ص ۷۳.    
۱۹. انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
۲۰. جامع البیان، ج۱۵، ص ۳۲۶.
۲۱. فتح القدیر، ج۳، ص ۲۹۳.
۲۲. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۱۳، ص ۳۲۵.    
۲۳. کهف/سوره۱۸، آیه۵۰.    
۲۴. تفسیر التبیان، طوسی، محمد بن حسن، ج۷، ص ۵۶ - ۵۷.    
۲۵. الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، قرطبی، محمد بن احمد، ج۱۰، ص ۴۲۰.    
۲۶. اخلاص/سوره۱۱۲، آیه۳.    
۲۷. نساء/سوره۴، آیه۱۷۱.    
۲۸. انعام/سوره۶، آیه۱۰۱.    
۲۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۱.    
۳۰. مریم/سوره۱۹، آیه۳۵.    
۳۱. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۳، ص ۲۲۳ - ۲۲۴.
۳۲. جامع البیان، ج۱۱، ص ۱۸۳.
۳۳. روح المعانی، ج۶، ص ۳۹ - ۵۴.
۳۴. شوری/سوره۴۲، آیه۱۱.    
۳۵. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۵، ص ۱۸۴ - ۱۸۵.
۳۶. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۹، ص ۳۶.
۳۷. الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، قرطبی، محمد بن احمد، ج۸، ص ۳۶۱.    
۳۸. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۱۰، ص ۹۵ - ۹۶.    
۳۹. الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، قرطبی، محمد بن احمد، ج۲، ص ۸۵.    
۴۰. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۱، ص ۲۶۱.    
۴۱. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۱۰، ص ۹۵.    
۴۲. تفسیر الصافی، فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، ج۲، ص ۴۱۱.    
۴۳. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۳، ص ۱۸۴. ۱۸۵
۴۴. یونس/سوره۱۰، آیه۶۸.    
۴۵. روح المعانی، ج۷، ص ۳۴۹ - ۳۵۲.
۴۶. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲۰، ص ۳۸۹.    
۴۷. الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، قرطبی، محمد بن احمد، ج۷، ص ۵۴.    
۴۸. تفسیر الصافی، فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، ج۲، ص ۱۴۴.    
۴۹. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۷، ص ۲۹۱.    
۵۰. انعام/سوره۶، آیه۱۰۱.    
۵۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۸۹.    
۵۲. بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.    
۵۳. جامع البیان، ج۲، ص ۲۳۰.
۵۴. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۲، ص ۵۰۴.
۵۵. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۴۷.    
۵۶. بقره/سوره۲، آیه۲۲۳.    
۵۷. زاد المسیر، ج۱، ص ۲۵۰ - ۲۵۲.
۵۸. مدارک التنزیل و حقائق التاویل (تفسیر نسفی)، نسفی، عبدالله بن احمد، ج۱، ص ۱۰۷.    
۵۹. منهج الصادقین، ج۲، ص ۷.
۶۰. مریم/سوره۱۹، آیه۷ - ۹.    
۶۱. انبیاء/سوره۲۱، آیه۹۰.    
۶۲. هود/سوره۱۱، آیه۷۱ - ۷۳.    
۶۳. حجر/سوره۱۵، آیه۵۳ - ۵۵.    
۶۴. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۶۵. جامع البیان، ج۱۴، ص ۲۷ - ۲۸.
۶۶. تفسیر التبیان، طوسی، محمد بن حسن، ج۶، ص ۳۲۸.    
۶۷. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۱۲، ص ۱۴۶.    
۶۸. مبانی فقهی تنظیم خانواده، ص ۳۹.
۶۹. فقه اهل البیت، ش ۱۱ - ۱۲، ص ۸۳، «المسائل المستحدثة فی الطب».
۷۰. نساء/سوره۴، آیه۱.    
۷۱. رشد جمعیت و تنظیم خانواده، ص ۹۰ - ۹۱.
۷۲. اعراف/سوره۷، آیه۸۶.    
۷۳. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، ج۴، ص ۶۸۹.
۷۴. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۸، ص ۱۸۹.    
۷۵. فقه اهل البیت علیهم‌السلام، ش ۱۱ - ۱۲، ص ۸۴، «المسائل المستحدثة فی الطب».
۷۶. آل عمران/سوره۳، آیه۳۸.    
۷۷. بقره/سوره۲، آیه۲۰۵.    
۷۸. نساء/سوره۴، آیه۲۹ - ۳۰.    
۷۹. انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.    
۸۰. انعام/سوره۶، آیه۱۴۰.    
۸۱. انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.    
۸۲. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۱.    
۸۳. تکویر/سوره۸۱، آیه۸ ۹.    
۸۴. کاهش جمعیت ضربه ای سهمگین بر پیکر مسلمین، تهرانی، محمدحسین، ص ۲۱ - ۳۹.
۸۵. بقره/سوره۲، آیه۲۲۳.    
۸۶. معانی القرآن، نحاس، احمد بن محمد، ج۱، ص ۱۸۶.    
۸۷. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ج۲، ص ۲۱۳.    
۸۸. الاصول من الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، ج۵، ص ۵۰۴.    
۸۹. جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، نجفی جواهری، محمد حسن بن باقر، ج۲۹، ص ۱۱۲.    



مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تولید مثل».    




جعبه ابزار