تنضید العقود السنیة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنضید العقود السنیة... ، کتابی در تاریخ مکه، نوشته سید
رضی الدین بن محمد موسوی عاملی (م. ۱۱۶۳ق.)
این کتاب با نام کامل تنضید العقود السنیه بتمهید الدولة الحسنیه از منابع مهم تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. است که افزون بر شرح زندگی و رویدادهای سیاسی هر یک از شرفای مکه، آگاهی‌های مهمی در باره تاریخ دیگر سرزمینهای اسلامی در بر دارد. این کتاب از دیدگاه تراجم نگاری دانشمندان مکه دارای اهمیت است و شامل شرح حال بسیاری از دانشوران و ادیبان هم عصر نویسنده است که در کتاب‌های دیگر از آنان یاد نشده است.
سید
رضی الدین بن محمد بن علی بن حیدر موسوی عاملی از دانشمندان
شیعیان مکه و از خانواده
آل نجم الدین بود. او به
سال ۱۱۰۳ق. در مکه زاده شد و به سال ۱۱۶۳ق. در همین شهر درگذشت.
عید المدرس مصری (م. ۱۱۴۲ق.) ،
محمد العناتی مغربی (م. ۱۱۴۰ق.) ، و
محمد باقر بن حسین نیشابوری (م. ۱۱۲۴ق.) از مشایخ او بودند.
احمد بن محمد مهدی خاتون آبادی ،
سید شبر بن محمد مشعشعی ،
عبدالله بن نورالدین بن نعمة الله جزائری (م. ۱۱۱۲ق.) ، و
نصرالله حائری (م. ۱۱۵۸ق.) از شاگردان وی بودند.
پدر رضی الدین (م.
۱۱۳۹ق.) نیز از دانشمندان شهر مکه بود و آثاری در
ادبیات و
فقه و
کلام داشت. رضی الدین در کتاب هایش از آثار وی بهره برده است.
رضی الدین آثاری در موضوعات فقهی
حج مانند
نهج السداد فی احکام الحج الافراد و
الوسیط بین الموجز و البسیط و نیز آثاری در نسب شناسی همچون
اتحاف ذوی الالباب بشوارد لب اللباب نگاشته است.
رضی الدین نگاهی نسب شناسانه به تاریخ دارد و آن را بدین رو علمی شریف می‌داند که به ثبت زندگی مردم شریف می‌پردازد. وی با همین نگرش به تالیف کتابی در ثبت زندگی خاندان بنی الحسن که از نسل
پیامبر اسلام - صلی الله علیه وآله- و به شرفای
مکه معروف بودند، پرداخته است.
کتاب تنضید العقود تنها زندگی نامه شرفای مکه نیست؛ بلکه شرحی مفصل از رخدادهای سیاسی و اجتماعی و معرفی دانشمندان مکه است. رضی الدین این اثر را به شریف
محسن بن حسین بن عبدالله بن حسن بن ابی نمی تقدیم کرده است.
او به دلیل سیادت امیران مکه، از آنان با احترام یاد کرده و در جایی به صراحت یاد کرده که باید از رفتار بد برخی از آنان چشم پوشی کرد و آن‌ها را به زبان نیاورد.
تنضید العقود تاریخ مکه را در دوره حکمرانی شریف
قتادة بن ادریس (حک: ۵۹۷-۶۱۷ق.) تا
سال ۱۱۶۲ق. که روزگار حکومت شریف
مسعود بن سعید بن سعد (م. ۱۱۶۵ق.) بوده، در بر می‌گیرد. اصل کتاب دو بخش یا به تعبیر نویسنده «سفر» داشته است. بخش اول آن، رویدادهای مکه تا زمانه شریف
محمد بن عبدالله بن سعید را در بر گرفته و بخش دوم به دوران حکمرانی شریف مسعود بن سعید پرداخته است.
مطالب تاریخی به ترتیب دوره حکمرانی هر یک از شرفای مکه ترتیب یافته و نویسنده در هر بخش، شیوه
قدرت یافتن و درگیری‌های سیاسی شرفای مکه و دیگر تحولات سیاسی این شهر را بیان کرده و فصلی را به بیان مختصری از تحولات سیاسی دیگر مناطق جهان اسلام اختصاص داده است.
کتاب تنضید العقود گاهی شامل رویدادهای دیگر شهرهای
حجاز نیز هست و به ویژه چند رخداد مهم بندر جده مانند آتش سوزی بزرگ در این شهر به سال ۱۱۳۳ق. و داستان حمله لشکر عثمانی و مردم شهر به اروپاییان حاضر در این شهر به سال
۱۱۳۹ق.
و نیز برخی رویدادهای شهر
مدینه و دیگر مناطق حجاز را در بر دارد.
بخشی عمده از کتاب به شرح زندگی دانشمندان شهر مکه اختصاص یافته است که از فواید آن، آگاهی‌هایی از تاریخ علمی و اجتماعی مکه از خلال رویدادهای زندگی این عالمان است.
افزون بر آگاهی‌های تراجم نگاری، اطلاعاتی مهم در باره تاریخ اجتماعی، اقتصادی و مذهبی شهر مکه در کتاب یافت می‌شود. از این موارد می‌توان به دو فرمان شریف مکه مسعود بن سعید به
سال ۱۱۴۷ق. اشاره کرد. فرمان اول اعلان اخراج همه خارجیان از شهر مکه بود. به سخن رضی الدین، خارجیان ساکن در مکه که پرشمار بودند و به فروش مواد غذایی اشتغال داشتند، با گران فروشی باعث گرانی و قحطی در شهر شده بودند. در پی این فرمان، بسیاری از خارجیان مانند مغربیان، مصریان، ترکها و هندیان به سرزمینهای خود بازگشتند. فرمان دوم شریف، ممنوعیت مصرف
تنباکو در خیابانها و بازارهای مکه بود که به تعطیلی قهوه خانه‌های شهر و راه‌های مکه انجامید.
گزارش رخدادهای نجومی،
برخی نوسازی‌های بناهای مقدس مکه
و رویدادهای طبیعی مانند سیل‌ها و قحطی‌ها و نیز وضعیت اقتصادی و گرانی و ارزانی قیمت‌ها از دیگر آگاهی‌های عرضه شده در باره تاریخ مکه است.
نویسنده که خود از ادیبان مکه به شمار می‌رفته، این اثر را به
نثر مسجع نگاشته و به حفظ این شیوه در سراسر کتاب پایبند بوده است. بسیاری از زندگی نامه‌های کتاب به شرح زندگی و آثار ادیبان مکه اختصاص دارد. اشعار بسیاری از شاعران، از جمله خود نویسنده و پدرش، نیز در متن کتاب آورده شده است. رضی الدین برخی شعرها را از دیدگاه ادبی بررسی نموده و گاه به تفصیل به بررسی نظریات مربوط به زبان یا دانش‌ها و فنون مربوط به شعر عرب پرداخته است.
تنضید العقود منبعی مهم در تاریخ مکه است که هم پایه با کتاب‌هایی مانند اتحاف فضلاء الزمن بتاریخ ولایة بنی الحسن نوشته محمد بن علی طبری، از منابع اصلی تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. به شمار می‌رود. با آن که نام این کتاب کمتر در منابع پسین آمده است، مطالب آن به واسطه کتاب
خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام نوشته
احمد زینی دحلان (۱۲۳۱-۱۳۰۴ق.) به آثار تاریخ نگاران سده چهاردهم ق. انتقال یافته است. زینی دحلان بخش عمده‌ای از مطالب این کتاب را به شکل کامل و با حذف آرایه‌های ادبی در کتاب خود آورده و دیگر تاریخ نگاران نیز از آن بهره فراوان برده‌اند.
رضی الدین در نگارش تنضید العقود از منابع فراوان بهره گرفته است. منبع اصلی او در نگارش نیمی از کتاب که تا سال‌های پایانی سده یازدهم ق. را در بر می‌گیرد، کتاب
سمط النجوم العوالی نوشته
عبدالملک عصامی (م. ۱۱۱۱ق.) است که آگاهی‌های مفصل و دقیقی از تاریخ
مکه را در بر دارد.
او در این بخش از کتاب به منابع خود به طور کامل اشاره کرده؛ اما در ادامه، منابع اصلی خویش را یاد ننموده است. شاید با نزدیک شدن به پایان زندگی، بسیاری از آگاهی‌های وی رهاورد دیده‌ها یا شنیده هایش از مردم مکه، از جمله پدرش، باشد. او در تکمیل آگاهی‌های تاریخی، ادبی و
نسب شناسی ، جز کتاب سمط النجوم از منابع گوناگون بهره برده و گاه در بررسی نسب افراد یا برخی رویدادهای تاریخی و یا مباحث ادبی، از مآخذ متعدد برده است.
شماری از منابع وی کمتر شناخته شده‌اند؛ از جمله:
المآل فی عد مناقب الآل نوشته
شهاب الدین احمد باکثیر حضرمی (م. ۱۰۴۷ق.) ،
لسان الزمان نوشته
محمد بن احمد عقیله (م. ۱۱۵۰ق.) ،
النفحة العنبریة فی انساب خیر البریه نوشته
محمد کاظم بن ابی الفتوح یمانی موسوی (م. قرن۹ق.) ،
و
غربال الزمان نوشته
ابن اهدل یمنی (۷۷۹-۸۵۵ق.)
تنضید العقود شامل آگاهی‌هایی سودمند از تاریخ دیگر سرزمینهای جهان اسلام نیز هست. از جمله این موارد، گزارش‌های او در باره تحولات سیاسی
ایران در سده دوازدهم ق. است. این کتاب اشاراتی به دوران
صفویه دارد و شامل گزارشی مفصل از رویدادهای سیاسی ایران پس از حمله افغان‌ها به
اصفهان و چگونگی برآمدن نادر شاه افشار و جنگ‌ها و لشکرکشی‌های او به
عراق و
هند و مذاکراتش با
عثمانی تا پس از مرگ نادر شاه است.
وی نادر شاه را خارجی خوانده و از او به عنوان غاصب حق پادشاهان صفوی یاد کرده و وی را به دلیل رفتار خشونت بار و ویران کردن آثار حکومت‌های گذشته و مال اندوزی نکوهش کرده و قتلش را باعث شادی مردم مکه دانسته است که از استیلای وی بر دولت عثمانی و حرمین و خون ریزی اش بیم داشتند.
شرح رضی الدین از سفر
سید نصرالله حائری ، فرستاده نادر شاه به
عراق و
مکه ، گزارشی است بی مانند از تاریخ نگاری مکی که شاهد رخدادها بوده و حائری در مکه از او
اجازه روایت گرفته است.
به سخن نویسنده، در این سال، نصرالله حائری نخست سفری به
بغداد داشت و با احمد پاشا، حاکم
بغداد ، در باره
صلح ایران و عثمانی مذاکره کرد و سپس در همایش دانشمندان
اهل سنت و
امامی در
نجف که سه روز به درازا انجامید، حضور یافت. در نتیجه این مذاکرات، اهل سنت به حقانیت
مذهب جعفری اقرار کردند و شیعیان نیز حقانیت
اصول مذاهب اهل سنت را پذیرفتند و دو طرف توافق کردند که در خطبه همه مساجد سرزمینهای زیر سلطه نادر شاه و عثمانی، نام خلفای راشدین آورده شود و برای هر دو سلطان دعا بخوانند و نام سلطان عثمانی مقدم گردد.
به سخن رضی الدین، نصرالله حائری پس از زیارت مشهد علوی در
نجف ، به مکه نزد
شریف مسعود بن سعید رفت و از مذاکرات خود با احمد پاشا در عراق و زیارتش از نجف به او گزارش داد.
سید نصرالله حائری در
مسجد غروی نماز جمعه را
امامت کرد و در خطبه خود، خلفای چهار گانه و سلطان عثمانی و نادر شاه را دعا نمود و در
نماز به شیوه
شیعیان قنوت خواند و پس از نماز، شیرینی‌هایی را که نادر شاه فرستاده بود، میان مردم پخش کرد و به دانشوران
صله و
هدیه داد. نیز با نگاشتن دستخطی با امضای شماری از دانشوران فریقین خطاب به شریف
مکه ، اجازه بر گزاری نماز شیعیان جعفری را کنار نماز مذاهب چهار گانه
اهل سنت در
مسجدالحرام و
مسجد مدینه درخواست کرد. شریف مکه برای دریافت پاسخ، نامه‌ای به دولت عثمانی نوشت و سید نصرالله حائری تا پایان سال نزد شریف مکه ماند. با فرمانی که از حکومت عثمانی رسید، سید نصرالله حائری را به
امیر حج شامی سپردند و او در
استانبول به دست عاملان حکومت عثمانی که نادر شاه را رو به ضعف می‌دیدند، کشته شد.
حضور شیعیان و ایرانیان در مکه و نوع برخورد با آنان نیز در کتاب بازتاب یافته است. از جمله، رخدادی است که در آن، به شیعیان
تهمت زدند که
کعبه و پرده آن را
نجس کرده‌اند. چنین رخدادی یک بار به
سال ۱۰۸۸ق. روی داد که رضی الدین گزارش آن را بر پایه کتاب
عصامی آورده و آن را از بزرگ‌ترین دشواری‌های تاریخ اسلام دانسته است. در
ماه شوال این سال، بر پرده کعبه چیزی همانند نجاست یافت شد و یکی از بزرگان عثمانی این کار را به شیعیان نسبت داد. این رخداد به شورش مردم بر ضد شیعیان و کشتن یکی از دانشمندان شیعی به نام
محمد مؤمن حسینی انجامید.
به سال ۱۱۴۴ق. رخدادی همانند آن روی داد که رضی الدین از آن با عنوان شورش عوام بر عجم‌های مکه یاد کرده است. در این سال، برخی از عوام مکه با یاری لشکریان مصری و فرمانده آنان، حسین آغا، به اتهام نجس کردن کعبه بر عجم‌ها شوریدند و از نماینده عثمانی، ابوبکر پاشا، و نیز قاضی مکه، حکم اخراجشان را گرفتند و خانه‌های آنان را غارت کردند. در این رویداد، عجم‌ها به
طائف و
جده و جاهای دیگر کوچیدند و پس از چندی به مکه بازگشتند. نویسنده بر آن است که این کار را ترکان و اغوات متعصب و برخی از اراذل انجام دادند و مکیان به چنین کارهایی خشنود نبودند.
کتاب تنضید العقود را سید مهدی رجایی تصحیح کرده و نشر الانساب آن را در
قم در دو جلد به قطع وزیری و ۱۰۰۷ صفحه به سال ۱۳۸۸ش. به چاپ رسانده است. ضمیمه این کتاب، رساله کوچکی در ۲۱ صفحه با عنوان
الشهب المکیة علی من تعرض للسادة الحسینیه است که
محضار بن عبدالله بن محمد السقاف آن را نگاشته و به دفاع از نسب
سادات حسینی مکه پرداخته است.
(۱) اعیان الشیعه، سید محسن الامین (م. ۱۳۷۱ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
(۲) افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
(۳) تکملة امل الآمل، السید حسن الصدر (م. ۱۳۵۴ق.)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ق.
(۴) خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد بن زینی دحلان (م. ۱۳۰۴ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
(۵) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۶) نزهة الجلیس، عباس بن علی الموسوی (م. حدود ۱۱۷۹ق.)، قم، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۵ش.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تنضید العقود السنیة».
