• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تنضید العقود السنیة

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تنضید العقود السنیة... ، کتابی در تاریخ مکه، نوشته سید رضی الدین بن محمد موسوی عاملی (م. ۱۱۶۳ق.)



این کتاب با نام کامل تنضید العقود السنیه بتمهید الدولة الحسنیه از منابع مهم تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. است که افزون بر شرح زندگی و رویدادهای سیاسی هر یک از شرفای مکه، آگاهی‌های مهمی در باره تاریخ دیگر سرزمین‌های اسلامی در بر دارد. این کتاب از دیدگاه تراجم نگاری دانشمندان مکه دارای اهمیت است و شامل شرح حال بسیاری از دانشوران و ادیبان هم عصر نویسنده است که در کتاب‌های دیگر از آنان یاد نشده است.

سید رضی الدین بن محمد بن علی بن حیدر موسوی عاملی از دانشمندان شیعیان مکه و از خانواده آل نجم الدین بود. او به سال ۱۱۰۳ق. در مکه زاده شد و به سال ۱۱۶۳ق. در همین شهر درگذشت. عید المدرس مصری (م. ۱۱۴۲ق.) ، محمد العناتی مغربی (م. ۱۱۴۰ق.) ، و محمد باقر بن حسین نیشابوری (م. ۱۱۲۴ق.) از مشایخ او بودند. احمد بن محمد مهدی خاتون آبادی ، سید شبر بن محمد مشعشعی ، عبدالله بن نورالدین بن نعمة الله جزائری (م. ۱۱۱۲ق.) ، و نصرالله حائری (م. ۱۱۵۸ق.) از شاگردان وی بودند.
[۱] نزهة الجلیس، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷.
[۲] تکملة امل الآمل، ص۲۰۹-۲۱۰.
[۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶-۹.
پدر رضی الدین (م. ۱۱۳۹ق.) نیز از دانشمندان شهر مکه بود و آثاری در ادبیات و فقه و کلام داشت. رضی الدین در کتاب هایش از آثار وی بهره برده است.
[۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۲۹.
رضی الدین آثاری در موضوعات فقهی حج مانند نهج السداد فی احکام الحج الافراد و الوسیط بین الموجز و البسیط و نیز آثاری در نسب شناسی همچون اتحاف ذوی الالباب بشوارد لب اللباب نگاشته است.
[۱۳] تکملة امل الآمل، ص۲۱۰.
[۱۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۹.


۱.۱ - نگاه نسب شناسانه

رضی الدین نگاهی نسب شناسانه به تاریخ دارد و آن را بدین رو علمی شریف می‌داند که به ثبت زندگی مردم شریف می‌پردازد. وی با همین نگرش به تالیف کتابی در ثبت زندگی خاندان بنی الحسن که از نسل پیامبر اسلام - صلی الله علیه وآله- و به شرفای مکه معروف بودند، پرداخته است.
[۱۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۴-۲۵.
کتاب تنضید العقود تنها زندگی نامه شرفای مکه نیست؛ بلکه شرحی مفصل از رخدادهای سیاسی و اجتماعی و معرفی دانشمندان مکه است. رضی الدین این اثر را به شریف محسن بن حسین بن عبدالله بن حسن بن ابی نمی‌ ‌تقدیم کرده است.
[۱۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۸.
[۱۷] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۰۲.
او به دلیل سیادت امیران مکه، از آنان با احترام یاد کرده و در جایی به صراحت یاد کرده که باید از رفتار بد برخی از آنان چشم پوشی کرد و آن‌ها را به زبان نیاورد.
[۱۸] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۱۶۴.


۱.۲ - شریف قتادة بن ادریس

تنضید العقود تاریخ مکه را در دوره حکمرانی شریف قتادة بن ادریس (حک: ۵۹۷-۶۱۷ق.) تا سال ۱۱۶۲ق. که روزگار حکومت شریف مسعود بن سعید بن سعد (م. ۱۱۶۵ق.) بوده، در بر می‌گیرد. اصل کتاب دو بخش یا به تعبیر نویسنده «سفر» داشته است. بخش اول آن، رویدادهای مکه تا زمانه شریف محمد بن عبدالله بن سعید را در بر گرفته و بخش دوم به دوران حکمرانی شریف مسعود بن سعید پرداخته است.
[۱۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۸۹.
مطالب تاریخی به ترتیب دوره حکمرانی هر یک از شرفای مکه ترتیب یافته و نویسنده در هر بخش، شیوه قدرت یافتن و درگیری‌های سیاسی شرفای مکه و دیگر تحولات سیاسی این شهر را بیان کرده و فصلی را به بیان مختصری از تحولات سیاسی دیگر مناطق جهان اسلام اختصاص داده است.
کتاب تنضید العقود گاهی شامل رویدادهای دیگر شهرهای حجاز نیز هست و به ویژه چند رخداد مهم بندر جده مانند آتش سوزی بزرگ در این شهر به سال ۱۱۳۳ق. و داستان حمله لشکر عثمانی و مردم شهر به اروپاییان حاضر در این شهر به سال ۱۱۳۹ق.
[۲۰] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۰۱.
[۲۱] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۲۵.
و نیز برخی رویدادهای شهر مدینه و دیگر مناطق حجاز را در بر دارد.
[۲۲] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۰۲.
[۲۳] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۶۳.


۱.۳ - دانشمندان شهر مکه

بخشی عمده از کتاب به شرح زندگی دانشمندان شهر مکه اختصاص یافته است که از فواید آن، آگاهی‌هایی از تاریخ علمی و اجتماعی مکه از خلال رویدادهای زندگی این عالمان است.
[۲۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۹۹.
[۲۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۲۳.
[۲۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۳.
[۲۷] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۱۸.
[۲۸] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۲۸.
افزون بر آگاهی‌های تراجم نگاری، اطلاعاتی مهم در باره تاریخ اجتماعی، اقتصادی و مذهبی شهر مکه در کتاب یافت می‌شود. از این موارد می‌توان به دو فرمان شریف مکه مسعود بن سعید به سال ۱۱۴۷ق. اشاره کرد. فرمان اول اعلان اخراج همه خارجیان از شهر مکه بود. به سخن رضی الدین، خارجیان ساکن در مکه که پرشمار بودند و به فروش مواد غذایی اشتغال داشتند، با گران فروشی باعث گرانی و قحطی در شهر شده بودند. در پی این فرمان، بسیاری از خارجیان مانند مغربیان، مصریان، ترکها و هندیان به سرزمینهای خود بازگشتند. فرمان دوم شریف، ممنوعیت مصرف تنباکو در خیابانها و بازارهای مکه بود که به تعطیلی قهوه خانه‌های شهر و راه‌های مکه انجامید.
[۲۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۰۷-۳۰۹.


۱.۴ - گزارش‌های دیگر از شهر مکه

گزارش رخدادهای نجومی،
[۳۰] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۹۳.
[۳۱] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۹۵.
[۳۲] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۳۹.
[۳۳] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۰۱.
برخی نوسازی‌های بناهای مقدس مکه
[۳۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۲.
[۳۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۲.
[۳۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۱.
[۳۷] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۲۵.
و رویدادهای طبیعی مانند سیل‌ها و قحطی‌ها و نیز وضعیت اقتصادی و گرانی و ارزانی قیمت‌ها از دیگر آگاهی‌های عرضه شده در باره تاریخ مکه است.
[۳۸] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۲.
[۳۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۹۹.
[۴۰] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۱۱.
[۴۱] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸.
[۴۲] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۳۹.
[۴۳] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۲.


۱.۵ - نثر مسجع

نویسنده که خود از ادیبان مکه به شمار می‌رفته، این اثر را به نثر مسجع نگاشته و به حفظ این شیوه در سراسر کتاب پایبند بوده است. بسیاری از زندگی نامه‌های کتاب به شرح زندگی و آثار ادیبان مکه اختصاص دارد. اشعار بسیاری از شاعران، از جمله خود نویسنده و پدرش، نیز در متن کتاب آورده شده است. رضی الدین برخی شعرها را از دیدگاه ادبی بررسی نموده و گاه به تفصیل به بررسی نظریات مربوط به زبان یا دانش‌ها و فنون مربوط به شعر عرب پرداخته است.
[۴۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶۸.
[۴۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۹۱.
[۴۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۹۷.


۱.۶ - اهمیت

تنضید العقود منبعی مهم در تاریخ مکه است که هم پایه با کتاب‌هایی مانند اتحاف فضلاء الزمن بتاریخ ولایة بنی الحسن نوشته محمد بن علی طبری، از منابع اصلی تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. به شمار می‌رود. با آن که نام این کتاب کمتر در منابع پسین آمده است، مطالب آن به واسطه کتاب خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام نوشته احمد زینی دحلان (۱۲۳۱-۱۳۰۴ق.) به آثار تاریخ نگاران سده چهاردهم ق. انتقال یافته است. زینی دحلان بخش عمده‌ای از مطالب این کتاب را به شکل کامل و با حذف آرایه‌های ادبی در کتاب خود آورده و دیگر تاریخ نگاران نیز از آن بهره فراوان برده‌اند.
[۴۷] خلاصة الکلام، ص۱۱۱.
[۴۸] افادة الانام، ج۳، ص۴۵۶.


۱.۷ - منابع کتاب

رضی الدین در نگارش تنضید العقود از منابع فراوان بهره گرفته است. منبع اصلی او در نگارش نیمی از کتاب که تا سال‌های پایانی سده یازدهم ق. را در بر می‌گیرد، کتاب سمط النجوم العوالی نوشته عبدالملک عصامی (م. ۱۱۱۱ق.) است که آگاهی‌های مفصل و دقیقی از تاریخ مکه را در بر دارد.
[۴۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۹۲.
[۵۰] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۱۷.
[۵۱] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۵.
[۵۲] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۲۲.
او در این بخش از کتاب به منابع خود به طور کامل اشاره کرده؛ اما در ادامه، منابع اصلی خویش را یاد ننموده است. شاید با نزدیک شدن به پایان زندگی، بسیاری از آگاهی‌های وی رهاورد دیده‌ها یا شنیده هایش از مردم مکه، از جمله پدرش، باشد. او در تکمیل آگاهی‌های تاریخی، ادبی و نسب شناسی ، جز کتاب سمط النجوم از منابع گوناگون بهره برده و گاه در بررسی نسب افراد یا برخی رویدادهای تاریخی و یا مباحث ادبی، از مآخذ متعدد برده است.
[۵۳] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۲۷.
[۵۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۴۵.

شماری از منابع وی کمتر شناخته شده‌اند؛ از جمله: المآل فی عد مناقب الآل نوشته شهاب الدین احمد باکثیر حضرمی (م. ۱۰۴۷ق.) ،
[۵۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۰.
[۵۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶۴.
[۵۷] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۷۳.
لسان الزمان نوشته محمد بن احمد عقیله (م. ۱۱۵۰ق.) ،
[۵۸] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۵۳.
[۵۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶۳.
النفحة العنبریة فی انساب خیر البریه نوشته محمد کاظم بن ابی الفتوح یمانی موسوی (م. قرن۹ق.) ،
[۶۰] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۶.
و غربال الزمان نوشته ابن اهدل یمنی (۷۷۹-۸۵۵ق.)
[۶۱] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۲۷.


۱.۸ - دیگر سرزمین‌های جهان اسلام

تنضید العقود شامل آگاهی‌هایی سودمند از تاریخ دیگر سرزمین‌های جهان اسلام نیز هست. از جمله این موارد، گزارش‌های او در باره تحولات سیاسی ایران در سده دوازدهم ق. است. این کتاب اشاراتی به دوران صفویه دارد و شامل گزارشی مفصل از رویدادهای سیاسی ایران پس از حمله افغان‌ها به اصفهان و چگونگی برآمدن نادر شاه افشار و جنگ‌ها و لشکرکشی‌های او به عراق و هند و مذاکراتش با عثمانی تا پس از مرگ نادر شاه است.
[۶۲] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۷۵-۲۸۰.
[۶۳] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۱۳-۳۲۰.
[۶۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۲۵-۳۳۳.
[۶۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۹۹-۴۰۲.
[۶۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۷.
[۶۷] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۲۶-۴۲۷.
[۶۸] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۳۷.
وی نادر شاه را خارجی خوانده و از او به عنوان غاصب حق پادشاهان صفوی یاد کرده و وی را به دلیل رفتار خشونت بار و ویران کردن آثار حکومت‌های گذشته و مال اندوزی نکوهش کرده و قتلش را باعث شادی مردم مکه دانسته است که از استیلای وی بر دولت عثمانی و حرمین و خون ریزی اش بیم داشتند.
[۶۹] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۷-۴۱۰.


۱.۹ - شرح رضی الدین از سفر سید نصرالله حائری

شرح رضی الدین از سفر سید نصرالله حائری ، فرستاده نادر شاه به عراق و مکه ، گزارشی است بی مانند از تاریخ نگاری مکی که شاهد رخدادها بوده و حائری در مکه از او اجازه روایت گرفته است.
[۷۰] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۸-۹.
به سخن نویسنده، در این سال، نصرالله حائری نخست سفری به بغداد داشت و با احمد پاشا، حاکم بغداد ، در باره صلح ایران و عثمانی مذاکره کرد و سپس در همایش دانشمندان اهل سنت و امامی در نجف که سه روز به درازا انجامید، حضور یافت. در نتیجه این مذاکرات، اهل سنت به حقانیت مذهب جعفری اقرار کردند و شیعیان نیز حقانیت اصول مذاهب اهل سنت را پذیرفتند و دو طرف توافق کردند که در خطبه همه مساجد سرزمین‌های زیر سلطه نادر شاه و عثمانی، نام خلفای راشدین آورده شود و برای هر دو سلطان دعا بخوانند و نام سلطان عثمانی مقدم گردد.
[۷۱] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۷۷-۳۷۸.
به سخن رضی الدین، نصرالله حائری پس از زیارت مشهد علوی در نجف ، به مکه نزد شریف مسعود بن سعید رفت و از مذاکرات خود با احمد پاشا در عراق و زیارتش از نجف به او گزارش داد.
[۷۲] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۷۷.
سید نصرالله حائری در مسجد غروی نماز جمعه را امامت کرد و در خطبه خود، خلفای چهار گانه و سلطان عثمانی و نادر شاه را دعا نمود و در نماز به شیوه شیعیان قنوت خواند و پس از نماز، شیرینی‌هایی را که نادر شاه فرستاده بود، میان مردم پخش کرد و به دانشوران صله و هدیه داد. نیز با نگاشتن دستخطی با امضای شماری از دانشوران فریقین خطاب به شریف مکه ، اجازه بر گزاری نماز شیعیان جعفری را کنار نماز مذاهب چهار گانه اهل سنت در مسجدالحرام و مسجد مدینه درخواست کرد. شریف مکه برای دریافت پاسخ، نامه‌ای به دولت عثمانی نوشت و سید نصرالله حائری تا پایان سال نزد شریف مکه ماند. با فرمانی که از حکومت عثمانی رسید، سید نصرالله حائری را به امیر حج شامی سپردند و او در استانبول به دست عاملان حکومت عثمانی که نادر شاه را رو به ضعف می‌دیدند، کشته شد.
[۷۳] اعیان الشیعه، نصرالله حائری، ج۱۰، ص۲۱۳-۲۱۵.
[۷۴] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۷۸-۳۹۳.
[۷۵] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۹۸.


۱.۱۰ - نوع برخورد با شیعیان و ایرانیان در مکه

حضور شیعیان و ایرانیان در مکه و نوع برخورد با آنان نیز در کتاب بازتاب یافته است. از جمله، رخدادی است که در آن، به شیعیان تهمت زدند که کعبه و پرده آن را نجس کرده‌اند. چنین رخدادی یک بار به سال ۱۰۸۸ق. روی داد که رضی الدین گزارش آن را بر پایه کتاب عصامی آورده و آن را از بزرگ‌ترین دشواری‌های تاریخ اسلام دانسته است. در ماه شوال این سال، بر پرده کعبه چیزی همانند نجاست یافت شد و یکی از بزرگان عثمانی این کار را به شیعیان نسبت داد. این رخداد به شورش مردم بر ضد شیعیان و کشتن یکی از دانشمندان شیعی به نام محمد مؤمن حسینی انجامید.
[۷۶] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۴۴-۳۳۷.
به سال ۱۱۴۴ق. رخدادی همانند آن روی داد که رضی الدین از آن با عنوان شورش عوام بر عجم‌های مکه یاد کرده است. در این سال، برخی از عوام مکه با یاری لشکریان مصری و فرمانده آنان، حسین آغا، به اتهام نجس کردن کعبه بر عجم‌ها شوریدند و از نماینده عثمانی، ابوبکر پاشا، و نیز قاضی مکه، حکم اخراجشان را گرفتند و خانه‌های آنان را غارت کردند. در این رویداد، عجم‌ها به طائف و جده و جاهای دیگر کوچیدند و پس از چندی به مکه بازگشتند. نویسنده بر آن است که این کار را ترکان و اغوات متعصب و برخی از اراذل انجام دادند و مکیان به چنین کارهایی خشنود نبودند.
[۷۷] تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۷۲-۲۷۴.


۱.۱۱ - تصحیح سید مهدی رجایی

کتاب تنضید العقود را سید مهدی رجایی تصحیح کرده و نشر الانساب آن را در قم در دو جلد به قطع وزیری و ۱۰۰۷ صفحه به سال ۱۳۸۸ش. به چاپ رسانده است. ضمیمه این کتاب، رساله کوچکی در ۲۱ صفحه با عنوان الشهب المکیة علی من تعرض للسادة الحسینیه است که محضار بن عبدالله بن محمد السقاف آن را نگاشته و به دفاع از نسب سادات حسینی مکه پرداخته است.


(۱) اعیان الشیعه، سید محسن الامین (م. ۱۳۷۱ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
(۲) افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
(۳) تکملة امل الآمل، السید حسن الصدر (م. ۱۳۵۴ق.)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ق.
(۴) خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد بن زینی دحلان (م. ۱۳۰۴ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
(۵) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۶) نزهة الجلیس، عباس بن علی الموسوی (م. حدود ۱۱۷۹ق.)، قم، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۵ش.


۱. نزهة الجلیس، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷.
۲. تکملة امل الآمل، ص۲۰۹-۲۱۰.
۳. اعیان الشیعه، ج۷، ص۲۹-۳۰.    
۴. الذریعه، ج۴، ص۴۵۸.    
۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶-۹.
۶. الذریعه، ج۱، ص۸۰.    
۷. الذریعه، ج۳، ص۹۵.    
۸. الذریعه، ج۷، ص۱۳.    
۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۲۹.
۱۰. الذریعه، ج۱، ص۸۲.    
۱۱. الذریعه، ج۲۴، ص۴۱۹.    
۱۲. الذریعه، ج۲۵، ص۷۴.    
۱۳. تکملة امل الآمل، ص۲۱۰.
۱۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۹.
۱۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۴-۲۵.
۱۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۸.
۱۷. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۰۲.
۱۸. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۱۶۴.
۱۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۸۹.
۲۰. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۰۱.
۲۱. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۲۵.
۲۲. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۰۲.
۲۳. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۶۳.
۲۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۹۹.
۲۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۲۳.
۲۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۳.
۲۷. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۱۸.
۲۸. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۲۸.
۲۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۰۷-۳۰۹.
۳۰. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۹۳.
۳۱. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۹۵.
۳۲. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۳۹.
۳۳. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۰۱.
۳۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۲.
۳۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۲.
۳۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۱.
۳۷. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۲۵.
۳۸. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۲.
۳۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۹۹.
۴۰. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۱۱.
۴۱. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸.
۴۲. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۳۹.
۴۳. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۲.
۴۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶۸.
۴۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۹۱.
۴۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۱۹۷.
۴۷. خلاصة الکلام، ص۱۱۱.
۴۸. افادة الانام، ج۳، ص۴۵۶.
۴۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۹۲.
۵۰. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۱۷.
۵۱. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۲۷۵.
۵۲. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۲۲.
۵۳. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۲۷.
۵۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۴۵.
۵۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۰.
۵۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶۴.
۵۷. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۷۳.
۵۸. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۵۳.
۵۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۶۳.
۶۰. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۶.
۶۱. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۴۲۷.
۶۲. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۷۵-۲۸۰.
۶۳. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۱۳-۳۲۰.
۶۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۲۵-۳۳۳.
۶۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۹۹-۴۰۲.
۶۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۷.
۶۷. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۲۶-۴۲۷.
۶۸. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۳۷.
۶۹. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۴۰۷-۴۱۰.
۷۰. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۸-۹.
۷۱. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۷۷-۳۷۸.
۷۲. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۷۷.
۷۳. اعیان الشیعه، نصرالله حائری، ج۱۰، ص۲۱۳-۲۱۵.
۷۴. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۷۸-۳۹۳.
۷۵. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۳۹۸.
۷۶. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۱، ص۳۴۴-۳۳۷.
۷۷. تنضید العقود السنیة... ، رضی الدین بن محمد موسوی عاملی، ج۲، ص۲۷۲-۲۷۴.



حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تنضید العقود السنیة».    



جعبه ابزار