تموز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَموز، اولین
ماه تابستان در گاه‌شماری‌های رایج در
سوریه،
بین‌النهرین،
آسیای صغیر و
فلسطین از
دوران باستان تا به امروز و نام یکی از رب‌النوع‌های سرزمین‌های مذکور است.
تَموز، نام ماهی در گاه‌شماری‌های رایج در منطقۀ
بین‌النهرین و نواحی مجاور که مقارن با نقطۀ انقلاب تابستانی آغاز می‌شده است. نام این
ماه در این گاه‌شماری‌ها برگرفته از اسطوره‌ای سومری، بابلی است که براساس آن تموز ایزد رستنی‌ها و نگهبـان گله‌ها که در صورت‌هـای نخستین به شکل:
۱: دموـ زید،
۲: دوئوزی،
۳:دوئوزو، ۴: تورزی؛
و تمّوزی ثبت شده است.
در فصل تابستان از شدت گرمای
خورشید هلاک می‌گردد. سومریان
مرگ این ایزد را در چهارمین
ماه پس از اعتدال بهاری جشن می‌گرفتند.
به تـدریج نـام این
مـاه در گاه‌شماری بابلی، و دیگر گاه‌شماری‌های متأثر از آن چون گاه‌شماری
یهودی،
سریانی،
کلدانی،
صابئین و جز آن، به صورت دوئوزو/تمّوز ثبت شد.
معنای واژة تموز بدرستی روشن نیست.
در
تورات علاوه بر کتاب مقدّس
واژة تموز ذکر شده، اما نه به عنوان نام
ماه. نیز رجوع کنید به
، در شهر اور، نام محلی تموز نینگرسو بود
و این واژه در اکد به رب النوعی که حافظ رستنی‌ها و نگهبان گله‌ها بود اطلاق می‌شد.
در تقویم
مسیحی کنونی رایج در برخی کشورهای عربی نیز، نخستین
ماه پس از انقلاب تابستانی (مطابق با ژوئیه در تقویم گریگوری) تمّوز نام دارد:
۱: Damu-zid ۲:. Du’uzi ۳: Du’uzu ۴: Turzii
یهودیان در دوران اسارتشان در
بابل، نام چهارمین
ماه گاه‌شماری مذهبی (دهمین
ماه تقویم عرفی) خود را به پیروی از بابلیان تموز نامیدند.
واژۀ تموز در
عهد عتیق، تنها به عنوان نام ایزد سومری آمده است.
نام این
ماه در برخی متون اسلامی به صورت تمّز ثبت شده است.
به گفتۀ بیرونی
این
ماه ۲۹ روز دارد و دارای دو اول
ماه است. ابتدای این
ماه نباید مصادف با روزهای دوشنبه، چهارشنبه یا شنبه گردد.
روزۀ این
ماه در روزهای چهاردهم، به مناسبت آغاز محاصرۀ
اورشلیم به دست
بخت نصر و هفدهم، به مناسبت ۵ اتفاق مهم از جمله شکسته شدن الواح به دست
موسی (علیه‌السلام) و انهدام
بیت‌المقدس به دست بخت‌نصر قرار دارد.
ابوریحان بیرونیبرای نام
ماه تموزِ گاه‌شماری سریانی و
ماه تموزِ گاه‌شماری یهودی تمایز قائل شده و
ماه تموز گاه‌شماری یهودی را تَمُّزْ نوشته است. او همچنین
تعداد روزهای این
ماه (تَمُّزْ) را در نزد یهودیان، مانند گاه‌شماری ثابت کنونی یهودیان، ۲۹ روز ثبت کرده است. این بیان ابوریحان بیرونی راجع به دوره ای است که برخی از فرق یهودی شیوة منجمان (امر اوسط) را در تعیین طول
ماه‌های قمری پذیرفته بودند.
او تموز (تمّز) را دارای دو اول
ماه دانسته، در حالی که تموز از
ماه‌هایی است که یک اول
ماه بیشترندارد.
در گاه‌شماری یهودی نخستین روز
ماه تموز نباید مصادف با روزهای دوشنبه و چهارشنبه و شنبه گردد.
نیز رجوع کنید به
تموز در گاه‌شماری سریانی و سریانی ـ مقدونی که بیرونی آن را با نام
رومی می‌آورد، ۳۱ روز دارد و به ترتیب
ماه دهم و هفتم این گاه شماری‌ها به شمار می‌آید.
مسیحیان گاه‌شماری سریانی را با مبدأ سلوکی به کار می‌برده‌اند.
فرقه‌های مختلف مسیحی در اعیاد و ذُکران‌های این
ماه هم‌داستان نیستند. از اعیاد مشترک آنان می‌توان به عید انگور در روز بیستم این
ماه اشاره کرد که در آن بر انگور تازه رسیده
دعا می‌خوانند تا
برکت یابد.
در گاه‌شماری سریانی که تا
قرن حاضر نیز همچنان در میان
مسلمانان آسیای صغیر متداول است و سال در آن، همانند گاه‌شماری مدنی یهود در نخستین روز
ماه تشرین اول آغاز می‌شده است،
ماه تموز دهمین
ماه سال است. رجوع کنید به
تا پیش از رواج عمومی گاه‌شماری یولیانی در قرن چهارم میلادی،
ماه تموز همانند دیگر
ماهها در گاه‌شماری سریانی از نوع
ماه‌های قمری-هلالی و سال‌های شمسی-قمری در نظر گرفته می‌شد.
رجوع کنید به
و نیز رجوع کنید به
، پس از قرن چهارم میلادی،
ماه تموز نیز با گاه‌شماری یولیانی و با طول ثابت ۳۱ روز مطابق با
ماه ژوئیه به کار برده شد.
مورخان و منجمان ایرانی گاه‌شماری سریانی را با مبدأ معروف به اسکندری (
رومی یا ذوالقرنینی) به کار برده اند. رجوع کنید به
و بنا به محاسبه آنان مدخل گاه‌شماری هجری قمری اول
محرّم سالی که
هجرت پیامبراکرم در آن صورت گرفت. مقارن با
روز جمعه ۱۶ تموز ۹۳۳ اسکندری، مطابق با روز جمعه ۱۶ تموز ۶۲۲ میلادی است.
اما به تحقیق، تاریخ جمعه ۱۶ تموز ۶۲۲ میلادی که برخی از مورخان و منجمان ایرانی، از جمله رجوع کنید به
به عنوان زمان هجرت پیامبر اسلام ذکر کرده‌اند اشتباه است و همان‌گونه که تصریح شد، تاریخ مذکور مقارن با اول محرّم سالی است که در
ماه ربیع الاول آن هجرت اتفاق افتاده است. رجوع کنید به
.
در گاه‌شماری سریانی ـ مقدونی، که سال از
ماه کانون دوم مقارن با اکتبر در گاه شماری یولیانی آغاز می‌شود، تموز هفتمین
ماه سال و همانند گاه شماری سریانی مقارن با ژوئیه است.
و ابوریحان بیرونی نیز
به این اختلاف بین گاه‌شماری سریانی-مقدونی و گاه‌شماری سریانی که او، همانجا، از آن به عنوان گاه‌شماری
رومی یاد کرده اشاره کرده است. مسیحیان نسطوری تا به امروز گاه شماری سریانی-مقدونی را به کار می‌برند، در حالی که مسیحیان مَلکایی، که غالباً در
فلسطین و
مصر ساکن اند، سال را از
ماه ایلول (مقارن سپتامبر) آغاز می‌کنند.
و بنابراین، تموز یازدهمین
ماه سال می‌گردد. باتوجه به اعمال یک روز
کبیسه در سال ۲۰۰۰ میلادی، و باتوجه به کبیسه نبودن سال ۱۹۰۰ میلادی بر اساس روش اعمال کبیسه برای سال‌های پایان قرن در گاه‌شماری میلادی، تاریخ شروع
ماه تموز در گاه‌شماری‌های شمسی-قمری همچون گاه‌شماری یهود در قرن بیست ویکم مصادف با یک روز زودتر از تاریخ شروع آن در قرن بیستم در گاه‌شماری میلادی است.
تموز در گاه‌شماری حرانی چهارمین
ماه سال به شمار می‌آید، چرا که سال حرانیان با
ماه نیسان آغاز می‌شود. از جملۀ مناسبت‌های آنان در این
ماه می‌توان به این موارد اشاره نمود:
الف: عید بوقات یا عید ایزد تاوز تمّوز،
که در آن روز زنان بر ایزد تاوز می‌گریند.
ب: در روز بیست و هفتم مردان آیین «سرالشمال» را برای
جن و ایزد بانوان به جای می‌آورند.
شیوۀ آنان در گاه‌شماری همانند روش یهودیان است و نام
ماه‌های‌شان همان نام
ماه‌های سریانی است، جز این‌که ابتدای
ماه را از روز دوم مقارنه حساب می‌کنند و بر سر نام هر ماهی کلمۀ هلال را می‌آورند. در این گاه‌شماری سال با «هلال کانون دوم» شروع می‌شود، ولی
ماهها به ترتیب از هلال تشرین اول شماره می‌شوند. در این صورت هلال تموز هفتمین
ماه سال و دهمین
ماه در ترتیب
ماهها به شمار می‌آید.
صابئین (مندائیان) در این
ماه اعیادی دارند که از آن جمله‌اند: عیدالفتیه (جشن جوانان) در روز پنجم، عید عُرس دقائق (آمیزش عناصر) در روز هفدهم و عید دقائق (عناصر) در هجدهم و نوزدهم.
در کتب انواء (ه م) یونانی مآب، اغلب براساس شرایط جوی هجدهم تا بیست و چهارم تموز موسوم به ایام باحور دربارۀ وجه تسمیۀ آن،
به پیش‌بینی آب و هوای ۷
ماه تشرین اول تا نیسان پرداخته‌اند. مثلاً اگر هنگام
عشاء روز هجدهم آسمان ابری باشد، دلیل بر
باران و تگرگ در ابتدای تشرین اول بوده است و اگر در نیمه شب هوا ابری بوده باشد، دلیل بر باران در نیمۀ تشرین اول، و اگر در ابتدای صبح
ابری بوده باشد، دلیل بر باران در پایان تشرین اول بوده است.
ابن وحشیه نیز روشی مشابه را برای پیش‌گویی وضع هوا مطرح می‌کند که براساس آن از ۱۲ روز پایانی تموز بر وضعیت جوی ۱۲
ماه سال حکم می‌شده است.
فردوسی نیز در بیت:
«سخن هرچ گوید، نباشد جز آن •••••• بگوید به تموز رنگ خزان»
گویا همین شیوۀ پیش‌بینی را در نظر داشته است.
مصریان برای تعیین این‌که چه محصولی در سال بهتر رشد خواهد کرد، انواع کاشتنی‌ها را بر لوحی می‌کاشتند و در شب بیست و پنجم تموز آن را زیر
آسمان قرار می‌دادند به گونه‌ای که از
طلوع و
غروب ستارگان هیچ مانعی بر آن نباشد. در آن صورت هر محصولی که زرد می‌شد، دلیل بر برکت آن محصول در سال‌می‌بود.
همچنین
بقراط مردمان را از خوردن ادویۀ مسهله و ادویۀ دارای طبع گرم و فصد در ایام باحور که در روزگار وی مقارن با طلوع ستارۀ کلب جبار (شعرای یمانی یا عَبور) بوده، نهی کرده است، چه، این ایام مصادف با اوج گرما بوده است.
.
در گاه‌شماری مالی ترکیه، که
حسن پاشا آن را در ۲۰ تموز ۱۰۸۸ هجری قمری ارائه کرد، از ۱۱۵۳ هجری قمری مقرر شد که سال از فصل بهار و
ماه مارت، مارس آغاز گردد و به این ترتیب تموز پنجمین
ماه سال گردید.
نیز رجوع کنید به
، در حالی‌که در گاه‌شماری مدنی ترکیه، تموز هفتمین
ماه سال بوده است.
پرستش تموز بتدریج تا
عیلام، بابل،
آشور،
فلسطین و
فنیقیه ادامه یافت و یکی از رب النوع‌های قدرتمند معابد سامی گردید.
افسانة بابلی تموز شامل
بیماری و مرگ تموز،
اسارت و انزوای او در زیر
زمین،
رستاخیز و دوره زندگی مجدد او پژمردگی گیاهان و رستنی‌ها در پاییز، نابودی آن‌ها در زمستان، رستاخیز طبیعت در بهار و دوره بالندگی رستنی‌ها را در تابستان در ذهن متبادر می‌کند. رجوع کنید به
؛ و نیز رجوع کنید به
.
برابر اساطیر بین‌النهرین، رب النوعِ تموز هنگامی که خدای خورشید به اوج قدرت خود می‌رسد، یعنی در انقلاب تابستانی، از شدت گرما هلاک می‌گردد،
در حالی‌که بسیاری دیگر مرگ تموز را در فصل پاییز، هم زمان با پژمردن رستنی‌ها، نوشته اند.
سومریان در چهارمین
ماه سال به نام دوئوز که نام آن به صورت‌های تورزی،
دوئوزو و دوزو
و تموزی و دمو، زید نیز ضبط شده، یادبود افسانه تموز را برگزار می‌کردند و از همین‌رو غالب اقوام سامی و دیگر اقوام ساکن در بین‌النهرین چهارمین
ماه سال را تموز نامیده اند.
ماه تموز در تمدن‌های بین النهرین، نخست ماهی قمری-هلالی بوده که به رغم آنکه آغاز و پایان آن با
رؤیت هلال مشخص می‌شده، موضع آن با اضافه کردن یک
ماه در هر دو یا سه سال در فصول چهارگانه تثبیت می‌شده است.
جابجایی
ماه تموز در فصل تابستان به دلیل برقراری کبیسه
ماه سیزدهم در سال، موجب شده است که برخی
ماه تموز را نخستین
ماه تابستان و برخی دیگر دومین
ماه این فصل بدانند رجوع کنید به
. با شروع سال در فصل پاییز و احتساب
ماه تشری به عنوان نخستین
ماه سال، تموز دهمین
ماه سال می‌شد و با شروع سال در فصل بهار و احتساب
ماه نیسان به عنوان نخستین
ماه سال، تموز چهارمین
ماه سال می‌شد که در هر دو حالت تقریباً مقارن اولین
ماه تابستان بود و به همین دلیل در دوره‌های بعد، نشان آن را در منطقه البروج خرچنگ (سرطان) قرار دادند.
در ادب فارسی نیز تموز مجازاً برای گرمای سخت و تابستان بسیار گرم به کار برده می‌شود. رجوع کنید به
، قوم یهود، پس از اسارت در بابل، نام تموز را برای دهمین
ماه گاه‌شماری مدنی خود، که از
ماه تشری آغاز می‌شود. و چهارمین
ماه گاه‌شماری مذهبی‌شان که از
ماه نیسان شروع می‌گردد. اقتباس کردند. رجوع کنید به
حرّانیان نیز تموز را به عنوان چهارمین
ماه گاه‌شماری خود به کار می‌برده اند.
از نظر احکام
نجوم،
ماه تموز گذشته از روزهای مناسب و نامناسبش همانند روزهای
ماه‌های دیگر، بنا به عقیده ساکنان باستانی بین‌النهرین که در دوره‌های بعد در سایر نقاط
جهان نیز منتشر شده است، در برخی ویژگی‌ها با
ماه‌های دیگر متفاوت است:
نخست آنکه در تمامی روزهای
ماه تموز اجرام فلکی تأثیر شگرفی بر زندگی مردم دارند.
دوم آنکه،
ماه تموز
ماه باز بودن دروازه هاست، که این موضوع به افسانه تموز و انتقالش به زیر زمین و باز شدن دروازه‌ها برای رستاخیز او اشاره دارد.
و سوم آنکه بیست و هفتمین روز
ماه تموز برای داوری ویژگیهایی دارد و برای احقاق حق نیز مناسب است.
(۱) عهد عتیق.
(۲) ابن ندیم، ترجمة تجدد.
(۳) ابن ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، ۱۸۷۱-۱۸۷۲م.
(۴) ابن وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به کوشش توفیق فهد، دمشق، ۱۹۹۳م.
(۵) ابوریحان بیرونی، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
(۶) عریب بن سعد، کتاب الانواء (مل، «گاه‌شماری۱»).
(۷) فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران، ۱۳۸۶ش.
(۸) گردیزی، عبدالحی، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۹) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۱۰) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۱) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، شرح زیج جدیدسلطانی، نسخة خطی کتابخانه دیوان هند، ش ۳۰۰۰.
(۱۲) محمد بن محمدتقی الدین فارسی، حل التقویم، چاپ تقی بینش، در فرهنگ ایران زمین، ج ۱۷ (۱۳۴۹ش).
(۱۳) حسن تقی‌زاده، بیست مقاله تقی‌زاده، مقاله ۷ : «مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری‌های گوناگون مورد استعمال در ممالک اسلامی»، تهران ۱۳۴۱ش.
(۱۴) اسماعیل حاکمی، «گاه‌شماری
رومی وادب فارسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۱۵، ش ۲ و ۳ (آذر ـ بهمن ۱۳۴۶).
(۱۵) دهخدا.
(۱۶) رضا عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۷) جابر عناصری، تجلی دوازده
ماه در آئینه اساطیر و فرهنگ عامة ایران، مرند ۱۳۷۴ ش.
(۱۸) احمد بن محمد فرغانی، جوامع علم النجوم و اصول الحرکات السماویة، چاپ یاکوبوس گولیوس، آمستردام ۱۶۶۹، چماپ فؤاد سزگین، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۱۹) احمد بن محمد فرغانی، ترجمة فارسی: سی فصل فرغانی در حرکات آسمانی و کلیات علم نجوم، ترجمة احمد آرام، در معارف اسلامی، سال ۱، ش ۴ (آبان ۱۳۴۶).
(۲۰) علی‌اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۲۱) E J Bickerman, Chronology of the ancient world , London ۱۹۶۹.
(۲۲) idem, Notes on Seleucid and Parthian chronology, Berytus , vol ۸ ۱۹۴۴.
(۲۳) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, sv "Tammuz" (by Ephraim Jehudah Wiesenberg).
(۲۴۸) EI ۲ , sv "Ta ف r ¦ â kh.
(۲۵) I ۱: In the sense of `date, dating', etc" by F C D e Blois.
(۲۶) Encyclopaedia of religion and ethics , ed James Hastings, Edinburgh: T and T Clark, ۱۹۸۰-۱۹۸۱, sv "Calendar: Babylonian" (by Fr Hommel).
(۲۷) Freidrich Kart Ginzel, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie , Leipz â g ۱۹۰۶-۱۹۱۴.
(۲۸) S H Horn and L H Wood , "The fifth century Jewish calendar at Elephantine.
(۲۹) Journal of Near Eastern studies , XIII, no ۱ Jan ۱۹۵۴.
(۳۰) S Longdon, Babylonian menologies and the Semitic calendar , London ۱۹۳۵.
(۳۱) Madeleine S Miller and J Lane Miller, The new Harper's Bible dictionary , New York ۱۹۷۳.
(۳۲) J Morgenstern, "Calendar of Israel", Journal of calendar reform , vol ۱۱, no ۳(Sep ۱۹۳۲.
(۳۳) The New Encylopaedia Britannica , Chicago ۱۹۸۵, Micropaedia.
(۳۴) H Nicolas, Chronology of history , London ۱۸۳۳.
(۳۵) Albert Ten Eyck Olmstead, "Babylonian astronomy: historical sketch", American journal of Semitic languages and literatures , vol ۵۵, no ۲ (۱۹۸۳).
(۳۶) Richard A Parker and Waldo H Dubberstein, Babylonian chronology: ۶۲۶ BC to AD ۴۵ , Chicago ۱۹۴۶.
(۳۷) M Sprengling, "Chronological.
(۳۸) notes from the Aramaic Papyri: The Jewish calendar dates of the Achamenians (Cyrus, Darius II) ", The American journal of Semitic languages , XXVII (Apr ۱۹۱۱).
(۳۹) VV Tsybulsky, Calendars of Middle East countries: conversion tables and explanatory notes , Moscow ۱۹۷۹.
(۴۰) Faik Re í it Unat, Hicrر tarihleri, Mila ª d ª tarihe, µ evirme k lavuzu , Ankara ۱۹۷۴.
(۴۱) The Universal Jewish Encyclopedia , ed Issac Landman, New York ۱۹۶۹.
(۴۲) Britannica.
(۴۳) Le Calendrier de cordoue, ed R Dozy, tr Ch Pellat, Leiden, ۱۹۶۱.
(۴۴) ERE.
(۴۵) Sachau, CE, nots The Chronology of Ancient Nations, London, ۱۸۷۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تموز»، شماره۶۰۹۲. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تموز»، شماره۳۸۸۵.
