تقی‌الدین محمد کاشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَقیُّ‌الدّینِ محمد کاشی، فرزند شرف‌الدین
علی حسینی کاشانی معروف به «میر
تذکره» و متخلص به «
ذکری»، شاعر و ادیب
دوره صفوی و مؤلف یکی از
تذکره‌های مهم شاعران پارسی‌گوی است.
استوری برپایه گزارش خودِ تقی‌الدین در ذیل
خلاصة الاشعار مورخ ۹۹۳ق/۱۵۸۵م تولد او را حدود سال ۹۴۳ق/۱۵۳۶م تخمین زده است،
در حالی‌که بیشتر منابع بدون
ذکر مأخذ یا دلیل، تاریخ تولد وی را حدود سال ۹۴۶ق و یا ۹۵۶ق/۱۵۴۹م دانسته‌اند.
تقی‌الدین در
کاشان متولد شد، در همان‌جا پرورش یافت و به تحصیل پرداخت.
وی از شاگردان محبوب
محتشم کاشانی (د ۹۹۶ق) بود و بیشتر عمر خود را در کاشان گذراند،
با این حال وی به نقاط مختلف
ایران و نیز شهرهای
کربلا و
نجف سفر کرد.
بی‌تردید شهرت تقی‌الدین از همان روزگار مرهون تألیف
تذکره خلاصة الاشعار و زبدة الافکار است. او در سرودن
شعر نیز دست داشت،
هرچند به نظر می‌رسد که سروده‌های وی چندان مورد توجه نبوده است.
از گفتار
اوحدی برمی‌آید که تقی‌الدین در طول تألیف
عرفات العاشقین در ۱۰۲۲-۱۰۲۴ق/۱۶۱۳-۱۶۱۵م درگذشته است.
معروف‌ترین اثر تقی‌الدین کاشی خلاصة الاشعار و زبدة الافکار است.
وی این
تذکره را در ۹۷۵ق/۱۵۶۷م در دوران سلطنت
شاه طهماسب (سل ۹۳۰-۹۸۴ق) و به نام او آغاز کرد و مدت ۴۰ سال به تألیف این
تذکره اشتغال داشت. از مندرجات، ملحقات و ذیل‌های خلاصة الاشعار برمی‌آید که این اثر بارها از سوی مؤلف مورد بازبینی قرار گرفته، و تکمیل شده است، از این‌رو نسخه‌های موجود از این کتاب یکسان نیستند و کاستی‌ها و افزونی‌هایی نسبت به یکدیگر دارند.
مؤلف این کتاب را ابتدا در ۴ جلد مشتمل بر یک مقدمه، ۴ فصل، ۴ رکن و یک خاتمه در ۹۸۵ق/۱۵۷۷م به پایان برد. سپس در ۹۹۳ق جلدی دیگر بدان افزود و نهایتاً در حدود سال ۱۰۱۶ق/۱۶۰۷م مجلد ششم را به انجام رساند
و در آن به معرفی ۶۵۱ شاعر، اعم از متقدم و متأخر پرداخت.
خلاصة الاشعار با مدح شاه طهماسب صفوی
و در برخی نسخه‌ها با مدح ابراهیم عادلشاه سلطان بیجاپور (۹۸۸-۱۰۳۷ق) آغاز می‌شود.
گفتنی است که برخی منابع از سفر و اقامت تقی‌الدین در اواسط یا اواخر عمر به
هندوستان و تألیف و تقدیم
تذکره خلاصة الاشعار به نام ابراهیم عادلشاه ثانی سخن گفته‌اند.
گلچین‌معانی بر پایه برخی دلایل از جمله اظهارات تقی‌الدین کاشی مبنی بر دریافت برخی از سروده‌های شاعران مقیم هند احتمال سفر تقی‌الدین به هندوستان را مردود می‌شمارد و حدس می‌زند که مؤلف خلاصة الاشعار تمام یا قسمتی از
تذکره خود را به قصد دریافت صله برای سلطان ابراهیم فرستاده باشد.
تقی‌الدین پس از
ذکر سبب تألیف در مقدمه کتاب،
در فصول مختلف بدین معانی پرداخته است: حالات عشق،
ذکر منتخبات
دیوان حضرت علی (علیه‌السلام) با ترجمه منظوم و شرح آن به
زبان فارسی بحث از شعر و شاعری از آغاز خلقت، و شعر و شاعری در ایران تحت عنوان «لاحقه»
شرح حال جامع شعرا همراه با منتخبات اشعار آنان از عنصری تا غزالی مشهدی. (برای آگاهی بیشتر، نگاه کنید به کتاب
تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان.
)
خاتمه خلاصة الاشعار (مجلد ۶) به ۱۲ «اصل» (شهر) بر حسب اقامتگاه و زادگاه شاعر، و هر اصل به دو «فصل» تقسیم شده، و به
ذکر شاعران کاشانی هم‌روزگار مؤلف اختصاص یافته است. خاتمه با مدح شاه عباس آغاز می‌شود و با بحث بیان فضیلت
علم فصاحت و
بلاغت و برتری شعرا بر اصحاب صناعت ادامه می‌یابد.
استوری
در ضمن معرفی نسخه‌های خلاصة الاشعار از نسخه‌ای یاد می‌کند که علاوه بر خاتمه
مذکور، دارای خاتمه دیگری نیز هست که در آن منظومه‌هایی از ۶۰ شاعر ثبت شده است. پیداست که
دیوان این شاعران، پس از تألیف و تکمیل
تذکره به دست مؤلف رسیده است، این نسخه همچنین دارای یک ذیل مفصل است که در آن مؤلف ضمن خودستایی‌ها، نظریات خویش را در باب
تذکره مطرح کرده است.
نثر خلاصة الاشعار ساده است، با این حال در مواردی چند از جمله در مقدمه کتاب و آغاز هر مبحث، مؤلف به شیوه مرسوم زمان، از
نثر مصنوع یا
مسجع بهره برده است، همچنین نقل آیات، احادیث، ضرب‌المثل‌ها و اقوال بزرگان،
ذکر سال‌ها و برخی عبارات به
زبان عربی، به‌خصوص در مقدمه
از ویژگی‌های سبکی کتاب شمرده می‌شود.
پاره‌ای از منابع و مآخذی که مؤلف در اثر خود از آن‌ها یاد کرده است، عبارت‌اند از: چهار مقاله،
المعجم فی معاییر اشعار العجم،
حدائق السحر،
تذکرة الشعراء دولتشاه،
مجالس النفائس و...
از ویژگی‌های برجسته و ممتاز خلاصة الاشعار اشتمال آن بر شمار بسیاری از اشعار و شرح مفصل احوال شاعران به خصوص در بخش شعرای روزگار مؤلف است که وی بسیاری از آنان را ملاقات کرده، یا با آنان روابط دوستانه داشته است. نام شماری از این شاعران در
تذکره‌های دیگر نیامده است و از این نظر می‌توان گفت خلاصة الاشعار یکی از غنی‌ترین و سودمندترین
تذکره‌ها به زبان فارسی است.
تقی‌الدین در انتخاب اشعار،
دیوان بسیاری از شعرا را دیده، و منتخباتی از آن‌ها فراهم آورده است. در پاره‌ای از موارد مؤلف به نقل و اقتباس مطالب از مآخذ، اکتفا نکرده، و دیدگاه‌های انتقادی خویش را نیز مطرح کرده است.
شرح اشعار برخی شاعران، (برای نمونه، نگاه کنید به خلاصة الاشعار
) آوردن نمونه آثار منثور برخی از شعرا در کنار آثار منظوم آنان (برای نمونه، نگاه کنید به خلاصة الاشعار
) و گاهی نیز توصیف جغرافیایی شهرهای زادگاه یا اقامتگاه شاعران،
از دیگر خصوصیات خلاصة الاشعار محسوب می‌شود.
از کاستی‌های این
تذکره می‌توان بدین موارد اشاره کرد:
التزام مؤلف در نیاوردن نوع مثنوی جز در یکی دو مورد.
پرداختن فزون از حد به مسائل شخصی شعرا و موضوعات خارج از حوزه
تذکره‌نگاری.
اصرار بر درج داستان‌های مفصل و ساختگی عاشقانه درباره شاعران متقدم.
نقل مفصل اشعار یک شاعر ذیل نام شاعری دیگر.
ناآگاهی نسبت به قواعد علم بیان
و کوتاهی در
ذکر منابع و مآخذ در باب شعرای سلف.
یکی از منتقدان هم‌روزگار تقی‌الدین، انشا و حتی عبارات خلاصة الاشعار را برگرفته از
کلیله و دمنه دانسته، و انتخاب‌های تقی‌الدین از اشعار شاعران و چند و چون نقل این اشعار را در
تذکره مطلوب نشمرده است. وی همچنین از مبالغه‌های تقی‌الدین درخصوص شاعران کاشان انتقاد کرده است.
نسخه‌های خطی متعددی به صورت کامل و ناقص از این اثر در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود.
منتخب و خلاصه‌ای از خلاصة الاشعار به کوشش
علینقی کمره‌ای (۹۵۳-۱۰۳۱ق) متخلص به نقی، از بخش شعرای متقدم این اثر در دست است که با حذف داستان‌های عشقی ساختگی و تأکید بر حقایق تاریخی و منتخبات اشعار شاعران فراهم آمده است.
دیگر آثار وی عبارت‌اند از:
۱. تدوین کلیات (
هفت دیوان) محتشم کاشانی. محتشم کاشانی (د ۹۹۶ق) به سبب ارادت و اعتمادی که به شاگرد خود تقی‌الدین داشت، در اواخر عمر، مسئولیت جمع و تدوین آثار منظوم خود را به وی سپرد. بدین‌ترتیب تقی‌الدین بنا بر خواست استاد خود، اشعار وی را با عنوان کلیات جمع آورد و طبقه‌بندی کرد و مقدمه‌ای نیز بر آن نوشت.
این مقدمه در دست‌نویس
دیوان محتشم موجود است.
۲.
دیوان. در برخی منابع از
دیوان ذکری کاشانی یا تقی کاشی (کاشانی) یاد شده است.
دست‌نویسی از این
دیوان به شماره ۱۰۹۹ در کتابخانه آصفیه هند موجود است.
۳.
مآثر الخضریه، در شرح حال و
ذکر بناها و آثاری که آقا خضرای نهاوندی در دوران حکومت خود در کاشان ایجاد کرد.
۴.
مجمع القصاید، شامل قصایدی که تقی‌الدین از شاعران متقدم برای خلاصة الاشعار انتخاب کرده است.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم ۵۳۲۴.
(۳) بهادر، میر عثمان علی، فهرست کتب عربی و فارسی و اردو مخزونه کتب‌خانه آصفیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۵ق.
(۴) تقی‌الدین کاشی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز (شم ۱/۱۱۶، ۶/۱۱۶).
(۵) تقی‌الدین کاشی، محمد، مقدمه بر هفت
دیوان محتشم کاشانی، به کوشش عبدالحسین نوایی و محمدی صدری، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۶) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۷) گلچین‌معانی، احمد، احوال و آثار شیخ علینقی کمره‌ای، مجله دانشکده ادبیات مشهد، مشهد، ۱۳۴۶ش، س ۳، شم ۲-۳.
(۸) گلچین‌معانی، احمد، تاریخ
تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۹) مرعشی، خطی.
(۱۰) ملک، خطی.
(۱۱) ملی، خطی.
(۱۲) منزوی، خطی.
(۱۳) منزوی، خطی مشترک.
(۱۴) منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۱۵) نفیسی، سعید، تاریخچه مختصر ادبیات ایران، سالنامه پارس، تهران، ۱۳۲۸ش، س ۲۴.
(۱۶) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۷) نفیسی، سعید، کتابهای مهم کتابخانه ریاست رامپور، پیام نو، تهران، ۱۳۳۰ش، س ۴، شم ۹.
(۱۸) نقوی، علیرضا،
تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۱۹) Bankipore.
(۲۰) Rieu، Ch، Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum، London.
(۲۱) Storey، CA، Persian Literature، London، ۱۹۷۲.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تقی‌الدین کاشی»، شماره ۶۰۴۱.
