تقی الدین فارسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقی الدین فارسی، ابوالخیر محمد بن محمد،
ریاضیدان ،
منجم ،
پزشک ،
ادیب و
شاعر ایرانی
قرن دهم و صاحب آثاری در
علوم مختلف میباشد.
نام او را محمدتقی نیز آوردهاند، اما در منابع بسیاری نامش تقی الدین ابوالخیرمحمد ذکر شده است.
از
تاریخ دقیق
تولد وی اطلاعی در دست نیست. مدتی در
شیراز زیست،
ازینرو او را فارسی شیرازی و طبیب شیرازی و تقی الدین شیرازی نیز نامیدهاند.
بنا به اشارات خود وی در آثارش، نجوم را نزد
غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی ۹۴۸)
و
حکمت را نزد
میرصدرالدین محمد دشتکی (متوفی ۹۰۳)،
پدر غیاث الدین منصور، آموخت.
تنها تاریخ ذکر شده برای
فوت تقی الدین ۹۴۸ است .
اما باتوجه به اینکه
کتاب اسامی العلوم را پس از ۹۵۷ نوشته است،
این تاریخ درست نیست.
وی در بسیاری از آثار خود، از
ائمه اطهار علیهمالسلام با احترام و عنایتی خاص یاد کرده است و فهرست نویسان کتب شیعیان، او را
شیعه دانستهاند.
از تقی الدین ۲۲ کتاب به
فارسی و
عربی در علوم مختلف باقیمانده است. بسیاری از این آثار، با نامهای مختلف از یک اثر واحد، در کتابخانههای
ایران و سایر نقاط
جهان وجود دارند. مهمترین ویژگی کار تقی الدین که او را از نویسندگان همعصرش متمایز میکند، علاقه او به تهیه متنهای خلاصه شده از نوشتههای خود یا دیگران است. از جمله، او کتاب فارسی خود، حل التقویم، را خلاصه کرد و انتخاب حل التقویم نامید.
تقی الدین
شعر نیز میسرود و «فهمی»
تخلص میکرد.
نمونههایی از اشعار او در برخی کتابهایش وجود دارد.
بیشترین و مهمترین نوشتههای فارسی تقی الدین در
ریاضی و
ستاره شناسی است که در آنها به
نقد آرای چند
دانشمند پیش از خود پرداخته، از جمله رساله
هیئت قوشچی را شرح کرده و در آن از برخی آرای قوشچی و عبدالعلی بیرجندی انتقاد کرده است.
ز میان دوازده اثر ریاضی و نجومی تقی الدین به فارسی،
یکی به نام حل التقویم در
فرهنگ ایران زمین به
چاپ رسیده است.
از دیگر آثار فارسی او عبارتند از: انیس الاطباء در
طب عملی و نظری و رسالهای در
چشم پزشکی .
رسالهای به فارسی در آداب
سلطنت و
وزارت به نام آداب السلطنه نیز به وی منسوب است که به چاپ رسیده است.
مهمترین اثر عربی تقی الدین، اسامی العلوم و اصطلاحاتها، در
فضیلت علم ،
حکمت ،
تعلیم و تربیت ، و
اخلاق است.
خود وی آن را با نام طلیعة العلوم خلاصه کرده و از این خلاصه نیز خلاصهای تهیه کرده که نسخههایی از آن با نامهای خلاصة طلیعة العلوم
و التقاط طلیعة العلوم
در دست است.
دیگر آثار عربی او عبارت است از: بستان الادب در
ادبیات عربی و
تاریخ که خود، بخشهای
صرف و اشتقاق آن را با عنوان زبدة الصرف (یا الزبدة فی الصرف) بازنویسی کرده است، مغنی صغیر، که رسالهای است در
نحو سمت
القبله،
که به
معرفة القبله و دائرة الهندیة
نیز
معروف است. کتاب المناظر نیز منسوب به اوست.
منزوی
کتابی در پزشکی به نام میزان الطبایع را اثر تقی الدین فارسی دانسته، اما استوری آن را به تقی الدین محمدبن صدرالدین علی نسبت داده است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی التصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳) امین؛ علی نقی بهروزی و محمدصادق فقیری،
(۴) فهرست کتب خطی کتابخانة ملی فارس، شیراز ۱۳۵۱ش.
(۵) محمدبن محمدتقی الدین فارسی، حل التقویم، چاپ تقی بینش، در فرهنگ ایران زمین، ج ۱۷ (۱۳۴۹ش).
(۶) محمدبن محمدتقی الدین فارسی، رساله در
معرفت اسطرلاب، نسخة خطی کتابخانة (شمارة ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۴۳۴۲.
(۷) محمدبن محمدتقی الدین فارسی، شرح رسالة هیئت، نسخة خطی کتابخانة (شمارة ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۶۳۰۵.
(۸) محمدبن محمدتقی الدین فارسی، طالع نامه، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، ش ۳۴۵۶.
(۹) حاجی خلیفه.
(۱۰) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، تهران، ج ۴، ۱۳۳۵ش، ج ۱۰، بخش ۴، ۱۳۵۲ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش، ج ۲۳، ۱۳۷۶ش.
(۱۱) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی، ج ۲، قم.
(۱۲) محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۳۹ش.
(۱۳) در زمینة ایران شناسی، به کوشش چنگیز پهلوان، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۴) غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۱۲، مشهد ۱۳۷۰ش.
(۱۵) کحّاله.
(۱۶) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
(۱۷) مدرس تبریزی.
(۱۸) احمد منزوی، فهرستوارة کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ش .
(۱۹) نشریة دانشکدة ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ـ۳ (۱۳۴۵ش).
(۲۰) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تقی الدین فارسی»، شماره۳۷۷۰.