تقویم‌الایمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقویم الایمان، کتابی فلسفی، نوشته سیدمحمدباقر میرداماد، حکیم و فقیه سده دهم و یازدهم می‌باشد.
این کتاب حاوی آراء و اندیشه های مؤلف درباره مهمترین مسائل
فلسفه اسلام به ویژه
علم الهی است، شارح این کتاب
میر سید احمد علوی از بارزترین شخصیت های
مکتب فلسفی اصفهان و از برجسته ترین شاگردان
میرداماد به شمار می رود. وی با شرح آثار حکمای پیشین و استاد خود، نقش بسزایی در تحکیم و تقویت مبانی
فلسفه اسلامی ایفا کرد.
کتاب تقویم الایمان از یک رصد (الرصد الاوّل) و مشتمل بر پنج فصل و هر فصل متضمّن بر بخش هایی چون تقویم، تصحیح، توصیه، محاققه و تقویم، ظنّ و تقویم وهم و تقویم و
تشکیک و تثبیت می باشد. از تعبیر الرصد الاوّل چنین برداشت می شود که مؤلف بنا داشته تا رصدهای دیگری را نیز بدان بیافزاید امّا بدلیل نامعلومی از آن منصرف شده است. برجستگی های اثر حاضر و جایگاه آن در میدان آثار دیگر مؤلف را می توان در سه ویژگی عمده شمرد.
۱. از شواهد و قراین بر می آید که این کتاب از جمله کتابهای درسی ای بوده که
میرداماد خود برای شاگردانش تدریس می کرده است.
۲. تقویم الایمان حاوی برخی از مباحث، تقریرها، و نظرات نوین و ابداعات
میرداماد است که در دیگر آثار او به چشم نمی خورد. مباحثی چون نظریه وحدت، برهان بر
حدوث دهری، ثنویّت مقولات و ... .
۳ـ مصنّف در تمامی آثار خویش به بحث پیرامون موضوعات خاصّی پرداخته است و تنها در اثر حاضر است که تقریباً یک دوره کامل مباحث فلسفی را به صورت فشرده تبیین و ساختار و شاکله نظام فلسفی خویش را به اختصار ترسیم کرده است.
در واقع می توان گفت که تقویم الایمان در کنار دو اثر گرانسنگ
القبسات و
الافق المبین سه ضلع اصلی قاعده هرم, اندیشه های فلسفی
میرداماد را تشکیل می دهد. کتاب حاضر حاوی مقدمه مفصلی در زندگی مؤلّف و خصوصیات فلسفه
میرداماد و ذکر حواشی و شروح تعلیقات این کتاب می باشد.
تقویم الایمان مشهور‌ترین عنوان این اثر است که در خطبه کتاب
نیز بدان تصریح شده است، اما میرداماد ابواب این کتاب را «تصحیح» و «تقویم» نامیده و در شرح تقدمه تقویم الایمان
از تقویم الایمان با عنوان «التصحیحات و التقویمات» نام برده است.
علوی عاملی نیز در ابتدای کشف الحقایق از آن با نام تقویم الایمان و تتمیم العرفان یاد کرده است.
همچنین در بعضی از فهرستهای نسخ خطی آن را با عنوان تقویم الحکمه الایمانیه آورده‌اند.
تقویم الایمان از چند جهت اهمیت دارد، از جمله حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادلة نو و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار وی نیست، مثل نظریة وحدت حمل، برهان خاص بر
حدوث دهری و حصر تعداد مقولات در دو مقولة
جوهر و
عرض . این اثر تقریباً یک دورة کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکلة نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است.
بنا بر شواهد و قراین، تقویم الایمان کتاب درسی بوده و میرداماد آن را برای برخی از شاگردانش تدریس می‌کرده است، زیرا در حاشیة برخی از نسخه های آن، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سُمِع»
وجود دارد که حاوی نکاتی است که شاگردان او در محفل درس از او شنیده و یادداشت کرده اند
تقویم الایمان از یک «رصد» شامل پنج «فصل» تشکیل شده و هر فصل متضمن بخشهایی چون تقویم، تصحیح، توصیه، تحکمه، محاققه و تقویم، ظن و تقویم، وهم و تقویم، تشکّک و تثبیت است.
از تعبیر «الرَصَدالاول»
چنین برداشت می‌شود که مؤلف قصد داشته تا رصدهای دیگری نیز بدان بیفزاید، اما به دلیل نامعلومی این کار را نکرده است.
میرداماد در فصل اول، که به منزله مدخل کتاب است، به برخی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه پرداخته است، از قبیلِ تعریف
علم الاهی (یعنی
فلسفه )، موضوع و مسائل فلسفه، انقسام
موجود به
واجب و
ممکن ، تقسیم ممکن به
جوهر و
عرض ، ملاک نیاز ممکن به علت و
تساوق وجود و
تشخص .
فصل دوم بیش‌تر به براهین اثبات واجب و ابطال دور و تسلسل اختصاص دارد و براهینی چون برهان
ضرورت ، برهان
اولویت ، برهان
جزء و کل ، برهان
قوه و فعل ، برهان
شخصیت ، برهان
وسط و طرف ، برهان
تضایف ، برهان
حیثیات ، برهان
أسدّ و أخصر و برهان
ترتّب در آن ذکر شده است.
در فصل سوم، مؤلف بیش‌تر به تبیین و اثبات
صفات سلبی واجب پرداخته است.
در فصل چهارم نیز به تحلیل برخی صفات سلبی واجب بالذات و مباحثی مانند چگونگی عروض اضافه بر واجب
الوجود، کیفیت عروض سُلوب بر ذات
واجب الوجود ، تقدم سرمدی واجب
الوجود و حدوث و قدم دهری پرداخته است.
وی در این فصل برای اثبات حدوث دهری ممکنات، برهانی اقامه کرده که در دیگر آثارش بیان نکرده است.
فصل پایانی کتاب به مباحث معرفت‌شناسی و آرای مؤلف در باره علم، بویژه علم الاهی، اختصاص دارد.
عمده مباحث این فصل عبارت‌اند از: تعریف و تقسیم علم، معلوم در علوم حصولی و حضوری، علم جواهر مفارق، ترتیب و ترتّب علوم و ادراکات، اتحاد عقل و عاقل و معقول، علم فعلی و انفعالی و نقد نظر
ابن سینا در این باب و چگونگی انکشاف صور متعدد برای
نفس آدمی می‌باشد.
میرداماد به تمامی فنون ادبی احاطه داشته و از سلاست بیان نیز برخوردار بوده است.
نثر او، بویژه در آثار فنی چون تقویم الایمان، ویژگیهایی دارد که بعضی با استناد به آن‌ها وی را صاحب سبک دانسته‌اند.
او از واژگان نامأنوس و غریب بسیار بهره می‌برد (امین، ج۹، ص۱۸۹)و‌گاه در ترکیب و ساختار عبارت‌ها نیز از قواعد معمول عدول می‌کند؛ همین امر نثر او را متکلف و پیچیده کرده است.
هانری کوربن
می‌گوید که این ابهام و پیچیدگی مبیّن عجز میرداماد از یافتن شیوه بیان تمام و کامل نیست، بلکه باید آن را وسیله‌ای دانست برای حمایت و صیانت وی در برابر تعقیب‌ها و آزارهایی که هیچ‌کدام از فیلسوفان از آن مصون نبوده‌اند.
تقویم الایمان از چند جهت اهمیت دارد، از جمله حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادله نو و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار وی نیست، مثل نظریه وحدت حمل، برهان خاص بر حدوث دهری و حصر تعداد مقولات در دو مقوله جوهر و عرض.
این اثر تقریباً یک دوره کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکله نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است.
بنا بر شواهد و قراین، تقویم الایمان کتاب درسی بوده و میرداماد آن را برای برخی از شاگردانش تدریس می‌کرده است، زیرا در حاشیه برخی از نسخه‌های آن، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سُمِع»
وجود دارد که حاوی نکاتی است که شاگردان او در محفل درس از او شنیده و یادداشت کرده‌اند.
بر تقویم الایمان شرحهایی نوشته شده است.
چهار شرح شناخته شده آن عبارت‌اند از:
۱) شرح تقدمة تقویم الایمان یا المعلّقات علی تقویم الایمان که گاهی از آن به اشتباه با نام تقویم الایمان یادشده است.
این کتاب شرح مبسوطی است از خود میرداماد بر خطبه تقویم الایمان در بیان و اثبات فضائل حضرت
علی علیه‌السلام با استناد به روایات است.
این شرح در ۱۴۱۲ در اصفهان چاپ شده است.
۲) کشف الحقایق، از می‌رسید احمد علوی، شاگرد میرداماد، که عمیق‌ترین و مهمترین شرح تقویم الایمان به شمار می‌آید.
شارح دوبار، به فاصله زمانی نزدیک به ده سال، این شرح را تحریر کرده است.
اهمیت این شرح از آنجاست که پس از تحریر اول، میرداماد آن را دیده و تأیید کرده است.
نسخه‌ای از این تحریر به خط مؤلف در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۲۲۲)
موجود است.
تحریر دوم کشف الحقایق در واقع تهذیب تحریر نخست است.
نسخه‌ای از این تحریر در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۲۲۳)
موجود است.
تلفیقی از این دو تحریر چاپ شده است.
۳) عرش الایقان، نوشته
میرعبدالحسیب ، از نوادگان میرداماد می باشد.
تنها نسخه ناقص آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (ش ۱ر۵۳۸۶)
موجود است.
۴) شرح ملا شمسای گیلانی.
حواشی و تعلیقات تقویم الایمان، برخی از خود میرداماد، بعضی متعلق به
ملاعلی نوری و شماری نیز از آنِ شاگردان میرداماد است که در واقع تقریرات درس اوست، نه نظرهای شخصی تفسیری و انتقادی آنان.
از تقویم الایمان نسخه‌های خطی متعددی در دست است که برخی از آن‌ها ناقص‌اند؛ از بهترین آنهاست: نسخه
موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (ش ۷۵۱۷)، همراه حواشی میرداماد و ملاعلی نوری و دیگران.
و نسخه
موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
تقویم الایمان در ۱۳۷۶ش بر اساس شش نسخه خطی به انضمام کشف الحقایق و حواشی ملاعلی نوری به کوشش مؤلف مقاله حاضر تصحیح و چاپ شده است.
کتاب تقویم الایمان به همراه شرح کشف الحقائق سید احمد علوی عاملی و تعلیقات
حکیم ملا علی نوری و تحقیق علی اوجبی به
زبان عربی در یک جلد در سال ۱۳۷۶ ش به چاپ رسیده است.
(۱) علی اردلان جوان، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۱، مشهد ۱۳۶۵ش.
(۲) أعيان الشيعة، السيد محسن الأمين.
(۳) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج ۱۰، بخش ۴، تهران ۱۳۵۲ش.
(۴) محمدباقر حجتی، فهرست نسخه های خطّی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۵) محمدتقی دانش پژوه، «نگارشهای شمسای گیلانی»، جاویدان خرد، سال ۴، ش ۲ (پاییز ۱۳۶۰).
(۶) احمدبن زین العابدین علوی عاملی، کشف الحقائق، در محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان، چاپ علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۷) هانری کوربن، «میرداماد یا معلّم ثالث: مکتب الهی اصفهان»، در محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۷ش.
(۸) مجلسی.
(۹)احمد منزوی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، ج ۱۶، تهران ۱۳۴۸ش.
(۱۰) محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان، چاپ علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۱) همو، شرح تقدمة تقویم الایمان، چاپ غلام علی نجفی و حامد ناجی، اصفهان ۱۴۱۲.
(۱۲) همو، کتاب القبسات، چاپ مهدی محقق و دیگران، تهران ۱۳۶۷ش.
(۱۳) مهدی ولائی، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۱۱، مشهد ۱۳۶۴ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تقویم‌الایمان»، شماره۳۷۶۰. سایت اندیشه قم
