تقدم معرفتی مقدمات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقدم معرفتی مقدمات یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای
تقدم شناخت مقدمات
برهان نسبت به نتایج است.
از
شرایط مقدمات برهان، آن است که مقدمات برهان باید در نظر
عقل شناخته شده‌تر از نتیجه باشند که از آن به «اعرفیت مقدمات برهان»، «اوضحیت مقدمات برهان» و «تقدم تصدیق مقدمات برهان» هم یاد می‌شود، زیرا شان
قیاس برهانی آن است که در باره
مجهول، تصدیق یقینی تولید کند و این امر به سبب مبادی و مقدمات برهان حاصل می‌شود؛ پس لازم است که تصدیق مقدمات (که در
حکم علت برای حصول تصدیق به نتیجه است) در مقایسه با تصدیق نتیجه مقدم باشد، به این معنا که باید تصدیق به مبادی نسبت به تصدیق به نتیجه آکد باشد و
اولویت داشته باشد و نیز تکذیب مقابل (
نقیض یا ضدِ) مبادی، نسبت به تکذیب مقابلِ نتیجه، اشدّ باشد.
در اینجا دو بحث قابل طرح است:
۱. مراد از اعرفیت نزد عقل چیست؟
۲. اعرفیتِ نزد عقل و اقدمیتِ نزد عقل چه نسبتی با هم دارند؟
در
اساس الاقتباس گفته شده است: «اعرف در عقل باشند؛ یعنی حکم یقینی، اول مقدمات را بُوَد و به توسط مقدمات، نتایج را».
در
جوهر النضید آمده است: چهارم از شرایط مقدمات برهان اینکه باید مقدمات شناخته‌تر از نتیجه باشند تا آن را بشناسانند، زیرا معرِّف باید شناخته‌تر از معرَّف باشد. مقصود از شناخته‌تر، این است که مقدمات، واضح‌تر و یقینی‌تر از نتیجه باشند تا وضوح آنها مقتضی وضوح نتیجه باشد، زیرا وضوح و یقینی‌بودن برای مقدمات در مرتبه اول و
بالذات و برای نتیجه در مرتبه ثانی و
بالعرض است.
عبارات مرحوم
مظفر در
المنطق نیز قریب به همین مضمون است.
در
فرهنگ اصطلاحات منطقی هم اعرفیت را این‌طور معنا کرده‌اند که مقدمات از نتایج، واضح‌تر و یقینی‌تر باشند تا وضوح و یقینی‌بودن نتایج را اقتضا کنند. این به آن معنا نیست که در یقینی بودن نتایج، نقص و قصوری باشد، بلکه به این معناست که حکم یقینی در درجه اول برای مقدمات ثابت باشد و سپس از طریق مقدمات به نتایج برسد (نظیر آنچه در باب
تصورات در باره تعریف گفته می‌شود که معرِّف باید اجلی و اعرف از معرَّف باشد).
خواجه نصیر طوسی در شرح
منطق اشارات می‌گوید: «ان تکون المقدمات اقدم منها النتائج عند العقل، ای یکون اعرف منها لتکون عللاً للتصدیق بها».
از ظاهر این عبارت، توهم ترادف میان اعرفیتِ نزد عقل و اقدمیتِ نزد عقل می‌شود، اما همو در جوهر النضید
و اساس الاقتباس
همانند دیگران، این‌دو را به عنوان دو امر مستقل در زمره شروط مقدمات برهان آورده است.
شیخ الرئیس در
برهان شفا می‌گوید: «والاعرف عندنا هی ایضاً الاقدم عندنا».
این عبارت، بیانگر
تلازم میان اعرفیت و اقدمیت نزد عقل است. خواجه نصیر طوسی در اساس الاقتباس، بعد از اینکه اعرفیت و اقدمیت نزد عقل را به طور مستقل ذکر می‌کند، می‌گوید: «اقدم و اعرف نزد ما آنچه سابق بُوَد در ادراک عقلی یا حسی بالذات».
این عبارت نیز بر رابطه نزدیک میان این دو
شرط دلالت می‌کند. در فرق میان آنها می‌توان گفت که اگر در اقدمیت نزد عقل، به تقدم زمانی توجه شود -چنان‌که در عبارت شیخ الرئیس: «… و کذلک هی ای النتائج اقدم من النتیجة عندنا فی الزمان و اقدم عندنا فی المعرفة»،
و کلمات خواجه نصیر طوسی: «آنک در عقل نیز اقدم باشد به زمان تا توصل از آن به‌نتایج صحیح بُوَد»
به آن تصریح شده است -در این صورت، اقدمیت نزد عقل، مترادف با «تقدم زمانی مقدمات برهان» و
قسیم «تقدم معرفتی مقدمات» (یا همان اعرفیت مقدمات برهان) خواهد بود، زیرا در اقدمیت، به تقدم زمانی توجه شده و در اعرفیت، تقدم در معرفت، لحاظ شده است، اما اگر در اقدمیت نزد عقل، تقدم به نحو اعم مراد باشد -چنان‌که در کلمات
ابوالبرکات بغدادی: «… و هی ای النتائج اقدم عندنا ایضاً و اسبق تصدیقاً من النتائج صدقاً و زماناً»
آمده است- در این صورت اقدمیت نزد عقل مترادف با «تقدم عقلی مقدمات برهان»، و مقسم برای دو قسم «تقدم زمانی مقدمات برهان» و «تقدم معرفتی مقدمات» (یا همان اعرفیت مقدمات برهان) خواهد بود.
آنچه در باره اعرفیت مقدمات بیان شد مربوط به مقدمات برهان مستقیم است که ذاتاً معروض و مسلم‌اند، بر‌خلاف مقدمات
برهان خلف که مشکوک‌اند، ازاین‌رو از نتیجه اعرف نیستند، بلکه یکی از آنها نقیض نتیجه است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
مظفر، محمدرضا، المنطق. • خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تقدم معرفتی مقدمات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۹.
