• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر کلامی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در گرایش کلامی، مفسر از آیات قرآن برای دفاع از باورهای مذهبی خویش یا پاسخ به شبهات مخالفان استفاده می‌کند و در این راه از استدلال‌های عقلی و کلامی نیز بهره می‌گیرد. تفسیر کلامی از شاخه‌های تفسیر عقلی و اجتهادی است.
[۱] زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۵۱، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.    
[۲] سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۰_۴۱، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
[۳] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۳۵۲، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.



بخش مهمی از آیات قرآن را آیات اعتقادی آن تشکیل می‌دهد. توجه ویژه به این آیات، تفسیر کلامی را شکل می‌دهد. این آیات دو دسته‌اند:
۱. آیاتی که افکار و عقاید ادیان و مکاتب گوناگون مانند یهودیان، مسیحیان، صابئان و مشرکان را نقل می‌کنند و با استدلال‌هایی متین به نقد آن‌ها می‌پردازند؛
[۴] انعام/سوره۶، آیه۷۶.    
[۵] انعام/سوره۶، آیه۸۱.    
و نقد اندیشه‌های دهریان.
[۶] جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۴.    
[۷] جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۷.    

۲. آیات بیانگر اصول اعتقادی اسلام ؛ مانند توحید ، نبوت ، معاد و همچنین آیات در بردارنده مباحثی نظیر جبر و اختیار ، قضا و قدر ، صفات الهی، رؤیت، عصمت و ایمان .
در تفسیر کلامی مصطلح تأکید بر دسته دوم است و به مباحث اختلافی میان فرق اسلامی و مستندات قرآنی آن‌ها می‌پردازد تا عقاید کلامی خود را ثابت کند، هرچند در کتب متقدمان به تفسیر کلامی به معنای نخست و دفاع از مبانی دین اسلام در برابر ادیان دیگر به تفصیل بیشتری پرداخته شده است.
[۸] طوسی، التبیان، ج۴، ص۱۷۸_۱۸۷، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۹] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۴۶_۵۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
رسالت اصلی قرآن هدایت آدمیان و مبارزه با اندیشه‌های خرافی و نادرست است، از این رو بخش مهمی از آیات آن را آیات اعتقادی تشکیل می‌دهد. پیروان فرق و مذاهب، هر یک با رویکرد خاص مذهبی خود به تفسیر آیات اعتقادی پرداخته، استدلال‌هایی را مطرح کرده‌اند. شناخت این استدلال‌های مستند به آیات قرآنی نقش مهمی در فهم صحیح از قرآن دارد. از سوی دیگر رویکردهای کلامی نادرست در حوزه تفسیر در معرض سوء استفاده برخی جریان‌های سیاسی قرار گرفته است، چنان که حاکمان بنی امیه برای سرپوش نهادن بر جنایات خود از ظاهرگرایان جبری مسلکی حمایت می‌کردند که با استناد به قرآن، به مجبور بودن انسان‌ها در افعال خود و در نتیجه ظلم پذیری و گردن نهادن به وضع موجود معتقد بودند
[۱۰] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۷۹_۸۱، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
[۱۱] حسین عطوان، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام، ج۱، ص۶۸_۲۱۴، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
[۱۲] حسین عطوان، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام، ج۱، ص۲۲۸، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
یا وهابیان سلفی که در تکفیر بخشی از مسلمانان و اقدامات خشونت‌بار بر ضدّ آن‌ها
[۱۳] سید محسن امین، کشف الارتیاب، ج۱، ص۸۳، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
[۱۴] سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۴، ص۳۶۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
با تکیه بر عقاید خاص خود و عمدتاً با استدلال به ظواهر برخی آیات و روایات تحت حمایت پنهان بیگانگان‌اند. با توجه به همین اهمیت است که مفسران در تفسیر آیات اعتقادی به تفصیل یا اجمال به بیان دیدگاه‌های خود پرداخته، افزون بر تفسیر، در علم کلام نیز به تبیین عقاید خود می‌پردازند.

در دوران نزول وحی ، حضور پیامبر اکرم در میان مسلمانان زمینه مناسبی فراهم کرد تا آنان معارف قرآن را از آن حضرت بیاموزند، هرچند درک بیش‌تر آنان از آیات در این دوره فهمی بسیط و ساده و به دور از مجادلات عقلی بود. آنان عمدتاً به فهم خویش از آیات با توجه به عربی بودن زبان قرآن و نیز به تبیین پیامبر از آیات و احیاناً منابع اندک دیگر بسنده می‌کردند
[۱۵] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۷ ۹۸، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.    
[۱۶] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۳، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
اما برخی از صحابه فهمی عمیق‌تر از آیات و رویکرد عقلی و اجتهادی متفاوتی در تفسیر آیات داشتند،
[۱۷] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۴_۳۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۱۸] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۰۷_۳۰۹، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
چنان که سرآمد مفسران، علی علیه‌السلام
[۱۹] بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۸، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۹ ق.
[۲۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
به اعتراف ذهبی اقیانوسی از دانش و شخصیتی توانمند در مقام استدلال بود و در مقام استنباط، ذوقی سرشار، عقلی رشید و بصیرتی نافذ داشت.
[۲۱] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۹، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
در مراتب نازل‌تری می‌توان به رویکرد اجتهادی کسانی چون عبدالله بن عباس و عبدالله بن مسعود اشاره کرد، هرچند اینان نیز دانش خویش را مدیون علی علیه‌السلام می‌دانستند.
[۲۲] مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۴ ۱۰۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
[۲۳] ابن‌طاوس، سعدالسعود، ج۱، ص۲۸۵_۲۸۶، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.


با رحلت پیامبر و برخی رخدادها در جامعه اسلامی مانند منع تدوین حدیث ، مطرح شدن شعار «حسبنا کتاب الله» و خانه نشین شدن عترت پیامبر صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم شاهد دو رویکرد متمایز در فهم قرآن و سایر معارف دینی هستیم:
۱. رویکرد اجتهادگریز و روایت‌گرا که طرفداران آن هیچ گونه اجتهاد و اعمال نظر را جایز نمی‌دانستند و حتی بر منع تفسیر قرآن تأکید می‌ورزیدند.
۲. رویکرد اجتهادگرا که بر کتاب الله و سنت نبوی تأکید داشته و ژرف‌نگری و عقل‌گرایی در فهم آیات را جایز بلکه لازم می‌شمردند.
[۲۴] احمد امین، فجر الاسلام، ج۱، ص۲۰۰، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.
[۲۵] احمد امین، فجر الاسلام، ج۱، ص۲۴۳_۲۴۴، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.

این دو رویکرد، مبنای شکل گیری مدارس تفسیری در اواخر عصر صحابه و دوران تابعین شدند و سرانجام، دو گرایش کلی اهل حدیث و اهل رأی را پدید آوردند. جهت‌گیری فکری مدارس تفسیری از صحابه‌ای متأثر بود که پیشوایی آن مدرسه را بر عهده داشتند، چنان که مدرسه تفسیری عراق به پیشوایی عبدالله بن مسعود دارای رویکردی عقلانی و مدرسه تفسیری مدینه به پیشوایی اُبیّ بن کعْب و جمعی دیگر از صحابه رویکرد سنّتی و عقل گریز داشتند.
[۲۶] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۵_۳۱۹، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
[۲۷] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۴_۳۸، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
تفسیر صحابه عمدتاً تهی از مجادلات کلامی و عقیدتی بود؛ (م. ۹۵ ق.)
[۲۸] ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۳۷۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
از مدرسه تفسیری مدینه ، احتیاط شدیدی در تفسیر قرآن داشتند و بیش از نقل و روایت چیزی نمی‌گفتند.
[۲۹] ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر.
[۳۰] ابن‌سلاّم هروی، فضائل القرآن، ج۱، ص۲۲۸، به کوشش وهبی سلیمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
مجاهد بن جبر (م. ۱۰۴ ق.)
[۳۱] ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج۳، ۴۳۹_۴۴۰، به کوشش البجاوی، بیروت، الدارالمعرفه، ۱۳۸۲ق.
رویکردی عقلانی و آزاداندیش به تفسیر قرآن داشت، چنان که «ناظِرَه» را در آیه «وُجوهٌ یومَئِذ ناضِرَة؛ اِلی رَبِّها ناظِرَة»
[۳۲] قیامه/سوره۷۵، آیه۲۳.    
[۳۳] قیامه/سوره۷۵، آیه۷۵.    
به «منتظر دریافت ثواب از سوی خداوند» تفسیر کرد که مبتنی بر عقیده محال بودن رؤیت خدا در قیامت است
[۳۴] طبری، جامع البیان، ج۲۹، ص۲۳۹، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
همچنین در تفسیر آیه «فَقُلنا لَهُم کونوا قِرَدَةً خـسِـین»
[۳۵] بقره/سوره۲، آیه۶۵.    
معتقد بود که آنان حقیقتاً بوزینه نشدند، بلکه آیه بیانگر مَثَلی برای قساوت قلب آن‌هاست.
[۳۶] طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۳۷] طبری، جامع البیان، ج۱، ص۴۷۲، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
[۳۸] مجاهد، تفسیر مجاهد، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثه، ۱۴۱۰ق.
[۳۹] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۳۷_۳۳۸، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
بر اساس چنین دیدگاهی تفسیر مجاهد را زیربنایی برای شکل گیری روش معتزلی دانسته‌اند.
[۴۰] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۰۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.    
درباره حسن بصری از شاگردان مدرسه تفسیری عراق نیز گفته‌اند که وی در برابر اعتقاد جبری مسلکان معتقد به قَدَر و عدل الهی بود.
[۴۱] سید مرتضی، امالی، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ ق.
[۴۲] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۷، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
[۴۳] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۷۱_۳۸۵، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
مجادلات کلامی عمدتاً متأثر از تحولات و رخدادهای جدید جامعه اسلامی بود و به یقین نقش حکومت‌ها و عوامل سیاسی را در قوت و ضعف اندیشه‌های کلامی تفسیری نمی‌توان نادیده گرفت. یکی از این رخدادها جنگ میان علی علیه‌السلام و معاویه بود که تردید گروهی را در حقانیت طرفین و بحث از کفر و ایمان آنان به همراه داشت، به طوری که مجادلات فراوانی درباره ایمان و مفهوم و گستره آن مطرح شد و گروه‌های مرجئه و خوارج در رأس این مجادلات بودند
[۴۴] حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج۱، ص۲۸۱_۲۹۸، ترجمه: پاینده، شرکة تضامنی علمی مهر.
[۴۵] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۹۹_۱۰۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
همچنین بحث جبر و اختیار رابطه مستقیمی با ظهور حکومت امویان و ترویج عقیده حاکمیت تقدیر بر افعال انسان‌ها و قول به جبر داشت. در مقابل جَهْمیه که آیات قرآن را بر جبر آدمی حمل می‌کردند،
[۴۶] علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۲۷۹_۲۸۰، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۴۷] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۸۶، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
عده‌ای از تابعان از جمله معبد بن خالد الجَهْنی (م. ۸۰ ق.) و غیلان دمشقی (م. ۱۲۵ ق.) و حسن بصری (م. ۱۱۰ ق.) به انکار جبر پرداخته، به اختیار آدمی در افعال خویش معتقد بودند.
[۴۸] علی سامی نشار، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج۱، ص۳۱۴، مصر، دارالمعارف، ۱۹۷۵م.
[۴۹] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۰۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
اگرچه دوران قدریه ، جهمیه و مرجئه دیری نپایید امّا در دوره‌های بعد مذاهب سلفیه ، اشاعره و معتزله متأثر از آن‌ها به پی‌ریزی عقاید خویش پرداختند.

فتوحات اسلامی و در نتیجه گسترش ارتباط با اقوام و ادیان دیگر، ورود طیف گسترده‌ای از پیروان ادیان و عالمان آنان به اسلام و پدیدار شدن نهضت ترجمه متون غیر اسلامی به ویژه یونانی، ورود زنادقه به میان مسلمانان و طرح مسائل و شبهات عقیدتی از عوامل دیگری بودند که به گسترش مجادلات کلامی در قرن دوم انجامیدند. پاسخگویی به شبهات فلسفی حاصل از نهضت ترجمه، برخی مسلمانان به ویژه معتزلیان را بر آن می‌داشت تا به سلاح مخالفان مسلح شوند و با نیروی عقل و فلسفه به تحکیم مبانی دینی و رد شبهات مخالفان بپردازند، چنان که درباره نظّام و ابوالهذیل علاف گفته شده است.
[۵۰] محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، ج۱، ص۶۰_۸۰، قاهره، دارالفکر العربی.
[۵۱] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۴۶_۱۴۷، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۵۲] احمد امین، ضحی الاسلام، ج۳، ص۸، مصر، النهضة المصریه.
[۵۳] مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۳۴_۳۶، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
اوج اثرگذاری این عوامل را در تاریخ تفکر مسلمانان می‌توان عصر عباسی و قرون سوم و چهارم دانست. در این عصر که عصر تدوین علوم نامیده شده مذاهب کلامی رسماً شکل گرفتند و از آن‌جا که هر یک از فرقه‌ها عقاید خویش را به آیات قرآن مستند می‌ساختند و با توجه به تفاوت رویکرد آنان در فهم قرآن طبعاً تفسیر کلامی مدوّن گردید.
[۵۴] محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۴۶_۱۴۸، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
[۵۵] مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۳۴_۴۰، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
شایان گفتن است که خاستگاه تفسیرهای کلامی گوناگون از آیات در چنین اوضاعی روح کلی حاکم بر آیات قرآن بود؛
[۵۶] مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۳۸، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
[۵۷] مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۲۹، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
[۵۸] محمّد/سوره۴۷، آیه۲۴.    
[۵۹] نساء/سوره۴، آیه۱۵۷.    
[۶۰] یونس/سوره۱۰، آیه۷۸.    

اشتمال قرآن بر معارف عقلی و استدلال‌های متنوع در راستای تبیین مبانی دینی و نقد استدلالی باورهای مشرکان و تبیین انحرافات رخ نموده در ساحت ادیان پیشین
[۶۱] بقره/سوره۲، آیه۱۱۱.    
[۶۲] انعام/سوره۶، آیه۷۷.    
نیز اشتمال آن بر آیات متشابهی که جمود بر ظواهر آن‌ها بحث برانگیز است و به ظاهر متعارض‌اند
[۶۳] نساء/سوره۴، آیه۱۶۴.    
[۶۴] قیامه/سوره۷۵، آیه۲۲.    
[۶۵] قیامه/سوره۷۵، آیه۲۳.    
و... روح و فکر مسلمانان را روحی پرسشگر پرورش داد
[۶۶] محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، ج۱، ص۵۹_۷۵، قاهره، دارالفکر العربی.
[۶۷] محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۹۸، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
و موجب شد تا آنان در مواجهه با اندیشه‌ها و نحله‌های گوناگون به قرآن رجوع کنند و از آیات آن برای حقانیت خویش استدلال کنند.

مهم‌ترین مسائل اختلافی میان مفسران در تفسیر کلامی عبارت‌اند از:

۵.۱ - خلافت و جانشینی پیامبر

خلافت و جانشینی پیامبر
[۶۸] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۲۴، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
[۶۹] احمد امین، فجر الاسلام، ج۱، ص۲۵۲، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.
که نخستین و مهم‌ترین محور اختلاف کلامی بود و مسلمانان را به دو شاخه بزرگ شیعه و سنی تقسیم کرد و منشأ اختلافات و نحله‌های دیگر شد. شیعیان با استناد به آیات قرآن و روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم که ولایت را از آنِ علی علیه‌السلام و اهل بیت ایشان می‌دانند بر منصوص بودن امر امامت تأکید می‌کردند.
[۷۰] طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
[۷۱] بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۰_۳۱، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۹ ق.
[۷۲] متقی هندی، کنزالعمال، ج۱، ص۱۷۲_۱۷۳، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
[۷۳] حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.


۵.۲ - مسئله ایمان و حکم مرتکب گناه کبیره

خوارج که پس از رخداد حکمیت در جنگ صفین (۳۷ ق.) به صورت یک حزب سیاسی ظاهر شدند رفته رفته با استدلال به آیات و احادیث رنگ کلامی به خود گرفتند
[۷۴] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۸۶_۴۹۱، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۷۵] ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۵_۱۱۸، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
[۷۶] ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۳، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
و به صورت فرقه‌ای مذهبی درآمدند. اینان برای توجیه رفتارشان در رخداد حکمیت، معتقد به «کافر بودن مرتکب گناه کبیره در صورت عدم توبه » شدند.
[۷۷] علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۶، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۷۸] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
از جمله مستندات قرآنی آنان آیه ۲ تغابن
[۷۹] تغابن/سوره۶۴، آیه۲.    
بود: «هُوَ الَّذی خَلَقَکم فَمِنکم کافِرٌ و مِنکم مُؤمِن»، با این استدلال که هرکسی مؤمن نباشد کافر است و فاسق مؤمن نیست، پس کافر است.
[۸۰] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۹۱، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۸۱] ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۳_۱۱۸، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
خوارج به فرقه‌هایی گوناگون تقسیم
[۸۲] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۳۱_۱۶۱، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
[۸۳] علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۶_۱۳۱، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
و خیلی زود منقرض شدند و جز فرقه اباضیه از آن‌ها، نام و نشان و اثر ارزشمند تفسیری از خود بر جای نگذاشتند. در مقابل افراط خوارج درباره حکم مرتکب گناه کبیره، فرقه مرجئه پدیدار شدند و با رویکرد تساهلی در امر دین عمل را از ایمان جدا ساختند
[۸۴] علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۳۱_۱۵۴، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۸۵] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
و ایمان را تنها معرفت قلبی یا اقرار زبانی یا آمیزه‌ای از معرفت قلبی و اقرار زبانی دانستند که اختلاف در تفسیر ایمان ناشی از اختلاف گروه‌های مختلف مرجئه است.
[۸۶] علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۳۲_۱۳۳، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
[۸۷] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۴۰_۱۴۶، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.

در برابر این دو نظریه، معتزله به پیشوایی واصل بن عطاء (م. ۱۳۱ ق.) درباره این موضوع راه میانه را برگزیدند و معتقد شدند که مرتکب کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه جایگاه او میان کفر و ایمان است (منزلة بین المنزلتین).
[۸۸] مفید، اوائل المقالات، ج۱، ص۴۷_۴۸، به کوشش انصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
[۸۹] شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۸، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
[۹۰] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۶، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
عقاید معتزله برخلاف این دو فرقه در مسئله ایمان محدود نمی‌شود، بلکه آنان اندیشه کلامی گسترده‌ای را مبتنی بر حاکمیت عقل بنیان نهادند که نقش مهمی در تاریخ اندیشه اسلامی به ویژه تفسیر کلامی قرآن بر جای گذاشت.

۵.۳ - مسئله جبر و اختیار در افعال انسان

قرآن گاه فعل آدمیان را به خودشان نسبت می‌دهد
[۹۱] کهف/سوره۱۸، آیه۲۹.    
[۹۲] فصّلت/سوره۴۱، آیه۴۰.    
و گاه آن را به خداوند مستند می‌سازد
[۹۳] مائده/سوره۵، آیه۱۳.    
[۹۴] انفال/سوره۸، آیه۱۷.    
که در چگونگی تفسیر آیات میان فرقه‌ها اختلاف است.

۵.۴ - حادث یا قدیم بودن کلام الهی

«مِنهُم مَن کلَّمَ اللّهُ»،
[۹۵] بقره/سوره۲، آیه۲۵۳.    
«و کلَّمَ اللّهُ موسی تَکلیما».
[۹۶] نساء/سوره۴، آیه۱۶۴.    
درباره حقیقت کلام الهی و چگونگی آن، مناقشات سختی به ویژه میان اهل حدیث و معتزله درگرفت که در این میان دخالت حکومت‌ها و خلفا، معاشرت با اهل کتاب و تأثیر فلسفه یونانی در گسترش آن مؤثر بوده‌اند.
[۹۷] اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۵۱_۱۵۶، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
[۹۸] خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۰۵، انوارالهدی، ۱۴۰۱ق.    


۵.۵ - صفات خبری خداوند

در قرآن آیاتی است که ظواهر آن‌ها داشتن چشم ،
[۹۹] قمر/سوره۵۴، آیه۵۴.    
[۱۰۰] هود/سوره۱۱، آیه۱۱.    
دست،
[۱۰۱] فتح/سوره۴۸، آیه۱۰.    
[۱۰۲] مائده/سوره۵، آیه۶۴.    
وجه و صورت،
[۱۰۳] قصص/سوره۲۸، آیه۲۸.    
[۱۰۴] رحمن/سوره۵۵، آیه۲۷.    
تخت
[۱۰۵] طه/سوره۲۰، آیه۵.    
و... را به خدا نسبت می‌دهد که پذیرش آن‌ها مستلزم تجسیم و تشبیه خداوند به غیر اوست. فِرَق اسلامی بر اساس مبانی خود به تفسیر این آیات پرداخته‌اند.
[۱۰۶] محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، ج۲، ص۵۱۹، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.
[۱۰۷] طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۱۲۹_۱۳۴، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
بحث از رؤیت خداوند نیز با توجه به ظواهر آیاتی مانند ۲۲ - ۲۳ قیامت
[۱۰۸] قیامه/سوره۷۵، آیه۲۲.    
[۱۰۹] قیامه/سوره۷۵، آیه۲۳.    
زمینه ساز مجادلاتی شده است.

۵.۶ - عدل الهی و نتایج گسترده‌ آن

مبنای این مسئله در عقلی یا شرعی بودن حسن و قبح است که پذیرش هریک از این دو به برداشت خاصی از مسئله عدل می‌انجامد.
[۱۱۰] اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۱۱۲_۱۱۶، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
[۱۱۱] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۲، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۱۱۲] عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۲۰۳_۲۱۰، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
[۱۱۳] طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، ج۱، ص۹۷، به کوشش مشکوة الدین، دانشگاه، ۱۳۶۲ش.
گفتنی است که مهم‌ترین فرقه‌های دارای اندیشه کلامی منسجم و مؤثر در تاریخ تفسیر قرآن عبارت‌اند از اهل حدیث، اشاعره ، ماتریدیه ، معتزله، اباضیه و شیعه (امامیه، زیدیه ، اسماعیلیه ).
امام‌ خمینی نیز در پاره‌ای از موارد با استناد به آیات الهی در مقام اثبات و یا تبیین مفاهیم دینی برآمده است از جمله درباره فطری بودن خداشناسی بلکه مطلق معارف الهی در ذیل آیه (فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ)
[۱۱۴] روم/سوره۳۰، آیه ۳۰.    
پرداخته است.
[۱۱۵] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۱۷۹-۱۸۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
ایشان در این روش تفسیری به‌تفصیل به مفهوم فطرت، احکام فطرت، توحیدی بودن فطرت، معاد، ایمان و رسل و ملائکه و کتب الهی پرداخته و با بهره‌گیری از آیات الهی و بر اساس مشرب کلامی به تفسیر برخی از آیات الهی پرداخته است، چنان‌که ایشان درباره کیفر اعمال باتوجه‌به آیه (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ اَمَدًا بَعِیدًا)
[۱۱۶] آل عمران/سوره۳، آیه ۳۰.    
به مساله تجسم اعمال پرداخته است و معتقد است که گروهی تصور کرده‌اند که پاداش و کیفرهای اخروی جنبه قراردادی دارد، درحالی‌که قرآن این کتاب آسمانی پرده از این موضوع برداشته است
[۱۱۷] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۱۱۸] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۴۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۱۱۹] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۱۸۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۱۲۰] خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، ج۳، ص۲۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.    
همچنین امام ‌خمینی در برخی آثار خود مانند کشف ‌اسرار، برخی شبهات و اشکالات اعتقادی مخالفان را بر پایه آیات قرآنی پاسخ داده است از جمله اینکه در نقد این عقیده که از پیامبران ارث مادی نمی‌توان برد، به ‌همین دلیل فدک از آن حضرت زهرا (علیهاالسّلام) نیست، به آیه (وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُودَ)
[۱۲۱] نمل/سوره۲۷، آیه ۱۶.    
تمسک می‌کند و معتقد است هم چنان‌که سلیمان از داوود ملک را به ارث برد بر حضرت زهرا (علیهاالسّلام) می‌تواند از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ارث ببرد همچنین در اثبات همدوش بودن امامت با نبوت به آیه‌ (وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ)
[۱۲۲] شعراء/سوره۲۶، آیه ۲۱۴.    
و شان نزول این آیه اشاره می‌کند
[۱۲۳] خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۰۹و۱۱۵، تهران، بی‌تا.
همچنین در پاسخ به کسانی که سجده بر تربت امام حسین (علیه‌السلام) را غیر جایز و شرک می‌دانند به آیه‌ (ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ)
[۱۲۴] حج/سوره۲۲، آیه ۷۷.    
تمسک می‌کند و به توضیح آن می‌پردازد.
[۱۲۵] خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۵۲، تهران، بی‌تا.
امام‌ خمینی در بحث توحید افعالی به‌ تفسیر کلامی آن پرداخته و با استناد به آیه (مَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ)
[۱۲۶] انفال/سوره۸، آیه ۱۷.    
مقام امر بین الامرین را در مسئله جبر و اختیار بیان می‌کند
[۱۲۷] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
در شیوه تفسیر کلامی ایشان روایات نیز در تفسیر برخی آیات الهی نقش بسزایی دارد، البته به باور امام‌ خمینی در اثبات اعتقادات، مانند اثبات صانع، اثبات نبوت و معاد روایات حجتیت ندارند بلکه باید از ادله عقلی برای این امور استفاده کرد.
[۱۲۸] [خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۴۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


(۱) قرآن کریم.
(۲) ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری، الابانة عن اصول الدیانه، بغداد، مکتب تعز، ۱۹۸۹ م.
(۳) فهد بن عبدالرحمن رومی، اتجاهات التفسیر، بیروت، الرساله، ۱۴۱۸ ق.
(۴) مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
(۵) ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.
(۶) نورالله حسینی شوشتری، احقاق الحق، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
(۷) نعمان مغربی، اساس التأویل، به کوشش عارف نام، بیروت، دارالثقافه.
(۸) سبحانی، محاضرات فی الالهیات، به کوشش حسن محمد، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، ۱۴۱۷ ق.
(۹) سید مرتضی، امالی، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ ق.
(۱۰) محمد حسن غماری، الامام الشوکانی مفسرا، جده، دارالشروق، ۱۴۰۱ ق.
(۱۱) بیضاوی، انوار التنزیل، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
(۱۲) علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، به کوشش نجمی، قم، ۱۳۶۳ش.
(۱۳) مفید، اوائل المقالات، به کوشش انصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
(۱۴) مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۱۵) سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
(۱۶) سید مهدی حسینی، بحوث مع اهل السنة والسلفیه، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۹۹ق.
(۱۷) بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۹ ق.
(۱۸) خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، انوارالهدی، ۱۴۰۱ق.
(۱۹) پژوهش‌های قرآنی، مشهد، دفتر تبلیغات.
(۲۰) محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل السنه، به کوشش محمد و جاسم، بغداد، الارشاد، ۱۴۰۴ق.
(۲۱) محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، قاهره، دارالفکر العربی.
(۲۲) حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه: پاینده، شرکة تضامنی علمی مهر.
(۲۳) عبدالله محمود شحاته، تاریخ القرآن، الهیئة المصریة العامه، ۱۳۹۲ق.
(۲۴) محمد ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیه، قاهره، دارالفکر العربی.
(۲۵) طوسی، التبیان، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲۶) ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۴ق.
(۲۷) عبدالکریم رافعی قزوینی، تدوین فی اخبار قزوین، به کوشش عطاردی، عطارد، ۱۳۷۶ش.
(۲۸) محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
(۲۹) بروسوی، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر.
(۳۰) فیض کاشانی، تفسیر الصافی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.
(۳۱) صدرالمتالهین، تفسیر القرآن الکریم، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ش.
(۳۲) محمود شلتوت، تفسیر القرآن الکریم، تهران، التقریب بین المذاهب، ۱۴۲۱ق.
(۳۳) فخر رازی، التفسیر الکبیر، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
(۳۴) مجاهد، تفسیر مجاهد، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثه، ۱۴۱۰ق.
(۳۵) عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
(۳۶) محمد محمود حجازی، التفسیر الواضح، بیروت، دارالجیل، ۱۳۸۹ق.
(۳۷) محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
(۳۸) معرفت، التفسیر والمفسرون، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
(۳۹) طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، به کوشش مشکوة الدین، دانشگاه، ۱۳۶۲ش.
(۴۰) صدوق، التوحید، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.
(۴۱) محمد بن محمد ماتریدی، التوحید، فتح الله خلیف، دارالجامعات المصریه.
(۴۲) محمد بن خزیمه، التوحید، به کوشش عبدالعزیز، ریاض، مکتبة الرشید، ۱۹۹۴م.
(۴۳) طبری، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
(۴۴) احمد بن حمد خلیلی، جواهر التفسیر، عمان، مکتبة الاستقامه، ۱۴۰۴ق.
(۴۵) عدنان زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیر القرآن، الرساله.
(۴۶) آدم متز، الحضارة الاسلامیه فی القرن الرابع الهجری، ترجمه: عبدالهادی، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۹۶۷م.
(۴۷) احمد بن خلیلی، الحق الدامغ، مسقط، النهضه، ۱۴۰۹ق.
(۴۸) ناصر خسرو، خوان الاخوان، به کوشش قویمی، تهران، کتابخانه بارانی، ۱۳۳۸ش.
(۴۹) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
(۵۰) سیوطی، درالمنثور، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
(۵۱) نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
(۵۲) ابن‌فرهون مالکی، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی، قاهره، دارالتراث.
(۵۳) محسن عبدالحمید، الرازی مفسراً، بغداد، دارالحریه، ۱۳۹۴ق.
(۵۴) عبدالعزیز مجدوب، الرازی من خلال تفسیره، لیبیا ـ تونس، الدارالعربیه، ۱۹۸۰م.
(۵۵) مقدسی، رسائل اخوان الصفا، الزنجانی، المهرجانی، العوفی، بیروت، الدار الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
(۵۶) محمد عبده، رسالة التوحید، دارالکتاب العربی، ۱۹۶۶م.
(۵۷) ابن‌طاوس، سعدالسعود، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
(۵۸) عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
(۵۹) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف الایجی، قم، منشورات الرضی، ۱۳۲۵ق.
(۶۰) ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
(۶۱) خضیر جعفر، الشیخ الطوسی مفسراً، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۸ش.
(۶۲) بخاری، صحیح البخاری، به کوشش بن‌باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
(۶۳) مسلم، صحیح مسلم با شرح سنوسی، به کوشش محمد سالم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۶۴) احمد امین، ضحی الاسلام، مصر، النهضة المصریه.
(۶۵) ابن‌سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر.
(۶۶) صدوق، عیون اخبار الرضا، به کوشش و ترجمه مستفید و غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ش.
(۶۷) شوکانی، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفه.
(۶۸) احمد امین، فجر الاسلام، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.
(۶۹) نوبختی، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
(۷۰) حسین عطوان، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
(۷۱) ابن‌سلاّم هروی، فضائل القرآن، به کوشش وهبی سلیمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
(۷۲) ابن‌ندیم، الفهرست، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق.
(۷۳) کلینی، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۷۴) زمخشری، الکشاف، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۷۵) سید محسن امین، کشف الارتیاب، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
(۷۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.
(۷۷) متقی هندی، کنزالعمال، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۷۸) ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، بیروت، الاعلمی، ۱۳۹۰ق.
(۷۹) اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
(۸۰) هبة الله شیرازی، المجالس المؤیدیه، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالاندلس.
(۸۱) نعمان مغربی، المجالس والمسایرات، به کوشش یعلاوی و دیگران، بیروت، دارالمغرب الاسلامی، ۱۹۹۷م.
(۸۲) طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۸۳) بکیر بن سعید، محمد بن یوسف اطفیش حیاته و آثاره الفکریه، عمان، مکتبة الضامری.
(۸۴) اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
(۸۵) حکمت بشیر یاسین، مرویات الامام احمد بن حنبل فی التفسیر، ریاض، مکتبة المؤید، ۱۴۱۴ق.
(۸۶) حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۸۷) صدوق، معانی الاخبار، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
(۸۸) یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت، دارالمغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م.
(۸۹) خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۹ق.
(۹۰) طبرانی، المعجم الصغیر، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۹۱) عبدالجبار اسدآبادی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، به کوشش محمود محمد.
(۹۲) محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.
(۹۳) سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
(۹۴) علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۹۵) سعد بن عبدالله اشعری، المقالات والفرق، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
(۹۶) شهرستانی، الملل والنحل، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
(۹۷) زرقانی، مناهل العرفان، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
(۹۸) مصطفی صاوی، منهج الزمخشری، جوینی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۵۹م.
(۹۹) ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، به کوشش البجاوی، بیروت، الدارالمعرفه، ۱۳۸۲ق.
(۱۰۰) طباطبایی، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۱۰۱) علی سامی نشار، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، مصر، دارالمعارف، ۱۹۷۵م.
(۱۰۲) صبحی صالح، نهج البلاغه، تهران، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
(۱۰۳) ناصر خسرو، وجه دین، به کوشش اعوانی، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۷ق.
(۱۰۴) ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
(۱۰۵) محمد بن یوسف اباضی، همیان الزاد، عمان، وزاره التراث القومی والثقافه، ۱۴۱۳ق.

۱. ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۵۱، به کوشش فواز احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.    
۲. ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۴۰_۴۱، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
۳. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۲، ص۳۵۲، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۷۶.    
۵. ↑ انعام/سوره۶، آیه۸۱.    
۶. ↑ جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۴.    
۷. ↑ جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۷.    
۸. ↑ طوسی، التبیان، ج۴، ص۱۷۸_۱۸۷، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۹. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۴۶_۵۶، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
۱۰. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۳، ص۷۹_۸۱، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۱۱. ↑ حسین عطوان، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام، ج۱، ص۶۸_۲۱۴، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
۱۲. ↑ حسین عطوان، فرقه‌های اسلامی در سرزمین شام، ج۱، ص۲۲۸، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
۱۳. ↑ سید محسن امین، کشف الارتیاب، ج۱، ص۸۳، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
۱۴. ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ج۴، ص۳۶۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
۱۵. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۹۷ ۹۸، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.    
۱۶. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۳، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۱۷. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۴_۳۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۱۸. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۰۷_۳۰۹، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۱۹. ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۸، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۹ ق.
۲۰. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۲۱. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۸۹، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۲۲. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۱۰۴ ۱۰۶، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.    
۲۳. ↑ ابن‌طاوس، سعدالسعود، ج۱، ص۲۸۵_۲۸۶، به کوشش تبریزیان، قم، دلیل، ۱۴۲۱ق.
۲۴. ↑ احمد امین، فجر الاسلام، ج۱، ص۲۰۰، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.
۲۵. ↑ احمد امین، فجر الاسلام، ج۱، ص۲۴۳_۲۴۴، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.
۲۶. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۱۵_۳۱۹، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۲۷. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۴_۳۸، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۲۸. ↑ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۳۷۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
۲۹. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۳۷، بیروت، دار صادر.
۳۰. ↑ ابن‌سلاّم هروی، فضائل القرآن، ج۱، ص۲۲۸، به کوشش وهبی سلیمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
۳۱. ↑ ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج۳، ۴۳۹_۴۴۰، به کوشش البجاوی، بیروت، الدارالمعرفه، ۱۳۸۲ق.
۳۲. ↑ قیامه/سوره۷۵، آیه۲۳.    
۳۳. ↑ قیامه/سوره۷۵، آیه۷۵.    
۳۴. ↑ طبری، جامع البیان، ج۲۹، ص۲۳۹، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
۳۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۶۵.    
۳۶. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۳۷. ↑ طبری، جامع البیان، ج۱، ص۴۷۲، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
۳۸. ↑ مجاهد، تفسیر مجاهد، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثه، ۱۴۱۰ق.
۳۹. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۳۷_۳۳۸، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۴۰. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۰۶، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.    
۴۱. ↑ سید مرتضی، امالی، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ ق.
۴۲. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۷، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۴۳. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۳۷۱_۳۸۵، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ق.
۴۴. ↑ حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج۱، ص۲۸۱_۲۹۸، ترجمه: پاینده، شرکة تضامنی علمی مهر.
۴۵. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۹۹_۱۰۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۴۶. ↑ علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۲۷۹_۲۸۰، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۴۷. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۸۶، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۴۸. ↑ علی سامی نشار، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج۱، ص۳۱۴، مصر، دارالمعارف، ۱۹۷۵م.
۴۹. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۰۱، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۵۰. ↑ محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، ج۱، ص۶۰_۸۰، قاهره، دارالفکر العربی.
۵۱. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۴۶_۱۴۷، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۵۲. ↑ احمد امین، ضحی الاسلام، ج۳، ص۸، مصر، النهضة المصریه.
۵۳. ↑ مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۳۴_۳۶، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
۵۴. ↑ محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۱۴۶_۱۴۸، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
۵۵. ↑ مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۳۴_۴۰، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
۵۶. ↑ مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۳۸، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
۵۷. ↑ مساعد مسلم آل جعفر، اثر التطور الفکری فی التفسیر، ج۱، ص۲۹، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ ق.
۵۸. ↑ محمّد/سوره۴۷، آیه۲۴.    
۵۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۵۷.    
۶۰. ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۷۸.    
۶۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۱۱.    
۶۲. ↑ انعام/سوره۶، آیه۷۷.    
۶۳. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۴.    
۶۴. ↑ قیامه/سوره۷۵، آیه۲۲.    
۶۵. ↑ قیامه/سوره۷۵، آیه۲۳.    
۶۶. ↑ محمد ابوزهره، تاریخ الجدل، ج۱، ص۵۹_۷۵، قاهره، دارالفکر العربی.
۶۷. ↑ محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ج۱، ص۹۸، بغداد، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۰۸ق.
۶۸. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۲۴، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۶۹. ↑ احمد امین، فجر الاسلام، ج۱، ص۲۵۲، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۶۴م.
۷۰. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۱۰۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۱. ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۰_۳۱، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۹ ق.
۷۲. ↑ متقی هندی، کنزالعمال، ج۱، ص۱۷۲_۱۷۳، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
۷۳. ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
۷۴. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۸۶_۴۹۱، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۷۵. ↑ ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۵_۱۱۸، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
۷۶. ↑ ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۳، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
۷۷. ↑ علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۶، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۷۸. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۷۹. ↑ تغابن/سوره۶۴، آیه۲.    
۸۰. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۴۹۱، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۸۱. ↑ ابن‌ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۱۳_۱۱۸، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
۸۲. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۳۱_۱۶۱، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۸۳. ↑ علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۶_۱۳۱، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۸۴. ↑ علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۳۱_۱۵۴، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۸۵. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۸۶. ↑ علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۳۲_۱۳۳، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۸۷. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۴۰_۱۴۶، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۸۸. ↑ مفید، اوائل المقالات، ج۱، ص۴۷_۴۸، به کوشش انصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
۸۹. ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۸، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
۹۰. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۶، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۹۱. ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۲۹.    
۹۲. ↑ فصّلت/سوره۴۱، آیه۴۰.    
۹۳. ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۳.    
۹۴. ↑ انفال/سوره۸، آیه۱۷.    
۹۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵۳.    
۹۶. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۶۴.    
۹۷. ↑ اجنتس جولد تسهر، المذاهب الاسلامیه فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۵۱_۱۵۶، ترجمه: علی حسن، مطبعة العلوم، ۱۳۶۳ش.
۹۸. ↑ خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۰۵، انوارالهدی، ۱۴۰۱ق.    
۹۹. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۵۴.    
۱۰۰. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۱.    
۱۰۱. ↑ فتح/سوره۴۸، آیه۱۰.    
۱۰۲. ↑ مائده/سوره۵، آیه۶۴.    
۱۰۳. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۲۸.    
۱۰۴. ↑ رحمن/سوره۵۵، آیه۲۷.    
۱۰۵. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۵.    
۱۰۶. ↑ محمد مغراوی، المفسرون بین التأویل والاثبات، ج۲، ص۵۱۹، بیروت، الرساله، ۱۴۲۰ق.
۱۰۷. ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۱۲۹_۱۳۴، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
۱۰۸. ↑ قیامه/سوره۷۵، آیه۲۲.    
۱۰۹. ↑ قیامه/سوره۷۵، آیه۲۳.    
۱۱۰. ↑ اشعری، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، ج۱، ص۱۱۲_۱۱۶، به کوشش حموده غرابه، المکتبة الازهریه للتراث.
۱۱۱. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۲، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۱۲. ↑ عبدالجبار اسدآبادی، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۲۰۳_۲۱۰، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
۱۱۳. ↑ طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، ج۱، ص۹۷، به کوشش مشکوة الدین، دانشگاه، ۱۳۶۲ش.
۱۱۴. ↑ روم/سوره۳۰، آیه ۳۰.    
۱۱۵. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۱۷۹-۱۸۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۶. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه ۳۰.    
۱۱۷. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۸. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۴۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۹. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۱۸۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۲۰. ↑ خمینی، روح‌الله، تنقیح الاصول، ج۳، ص۲۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.    
۱۲۱. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه ۱۶.    
۱۲۲. ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه ۲۱۴.    
۱۲۳. ↑ خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۰۹و۱۱۵، تهران، بی‌تا.
۱۲۴. ↑ حج/سوره۲۲، آیه ۷۷.    
۱۲۵. ↑ خمینی، روح‌الله، کشف الاسرار، ص۱۵۲، تهران، بی‌تا.
۱۲۶. ↑ انفال/سوره۸، آیه ۱۷.    
۱۲۷. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۲۸. ↑ [خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۴۴۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفسیر کلامی»، شماره۴۹.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : تفاسیر کلامی | تفسیر | دیدگاه های تفسیری امام خمینی | روش های تفسیری | قرآن شناسی
جعبه ابزار