تفسیر صنعانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر ابن همام صنعانی اثـر امـام حـافـظ کـبـیر ابوبکر
عبدالرزاق بن همام بن نافع حمیری یمانی، از
مفسران و محدثان
امامیه و از
اصحاب می‌باشد.
عبدالرزاق بن همام بن نافع حمیری صنعانی (صنعانی، منسوب به
صنعاء یکی از شهرهای
یمن؛ و زیادتی نون بر یاء نسبت، از موارد نادری است که نون اضافه می‌شود؛ مانند بهرانی در نسبت به بهراء و روحانی نسبت به روحاء و مانند آن) (۱۲۶ - ۲۱۱ ق) فرزند
همام بن نافع حمیری یمانی، از مفسران و محدثان
امامیه بود.
شیخ طوسی او را از
اصحاب حضرت صادق (علیه‌السّلام) شمرده است. وی دست پرورده و تعلیم یافته
مَعْمَر بن راشد (متوفای ۱۵۳) و از طریق او، تفسیر و
حدیث را از
ابن جُرَیج و
سفیان بن عُیَیْنه و دیگر
تابعان بزرگ فرا گرفته است.
احمد بن حنبل و
یحیی بن معین و دیگر نخبگان اهل حدیث از وی روایت دارند. وی علاوه بر موسوعه (موسوعه، نوشتارهای گسترده‌ای است که جامع و فراگیر باشد) حدیثی بزرگ الجامع الکبیر فی الحدیث، تفسیری دارد که از منابع اصیل
تفاسیر نقلی پس از وی است.
فریقین
عامه و
خاصه وی را توثیق نموده‌اند و نیز ائمه
مذاهب اسلامی از وی نقل حدیث کرده‌اند و در کـتـب عـامه پس از توثیق او اظهار نارضایتی از
تشیع وی دارند چون مفسر متجاهر به تشیع خود بود.
ذهبی در
میزان الاعتدال می‌گوید: مردی در مجلس و حضور وی نام
معاویه را یاد کرد. عبدالرزاق گفت: مجلس ما را با ذکر نام فرزندان
ابی سفیان، آلوده مکن.
این تفسیر، به صورت ناپیوسته، آیه‌هایی از هر
سوره را به با آوردن یک یا چند نقل کوتاه تفسیر کرده است؛ مثلا در تفسیر
سوره حمد، تنها یوم الدین را به روز جزا، و المغضوب علیهم را به یهود و الضالین را به نصاری تفسیر کرده است و بقیه سوره رها شده است. همچنین در هیچیک از دیگر سوره‌ها استیعاب نشده است و بیشتر جنبه توضیحی _در قالب جمله‌هایی کوتاه_ دارد تا تفصیل؛ چه رسد به تحقیق و
نقد آراء. این همان شیوه تفسیر در
قرن اول و دوم است که مفسران در آن دوره به مسائل یا مباحث متنوع نمی‌پرداختند. شیوه تفصیل و تنوع و نقد و ترجیح از قرن سوم آغاز شد و بهترین و جامع‌ترین تفسیر این دوره، تفسیر
محمد بن جریر طبری است.
در این تفاسیر، کاملا به مساله شان نزول و
ناسخ و منسوخ توجه شده و نوعا تکیه بر روایات منقول از
صحابه و تابعان است و امروزه از ارزش والایی برخوردار است؛ زیرا بسیاری از آیات با آگاهی از شان نزول قطعی آن که در تفسیر، نقش ارزنده‌ای را ایفا می‌کند قابل فهم است.
در این تفسیر، احیانا به اسباب النزول آیه‌ها برخورد می‌کنیم، و کاملا مختصر و فشرده شکل گرفته است.
این تفسیر در سه جلد، مکررا در بیرون به چاپ رسیده است: یک بار با تحقیق و استخراج عبدالمعطی امین قلعچی، بار دیگر با تحقیق و استخراج دکتر
محمود عبده (به سال ۱۴۱۹ ق/ ۱۹۹۹ م) و همچنان در دست چاپ و تکثیر است.
نسخه‌های متعددی از تـفـسـیـر ابـن همام امروزه در دست است، کهن‌ترین تفسیر شیعی مـی‌بـاشـد که از گزند حوادث در امان مانده و چند نسخه از این تفسیر در فهرست کتابخانه‌های
مصر و
هندوستان و
عراق ذکر شده است.
کـارل بـروکـلمان در
تاریخ الادب العربی نسخه مصری را از فهرست
تذکرة النوادر (۱۵) معرفی کرده است.
فرات کوفی از
علمای شیعه در عصر
غیبت صغری در تفسیر
آیه ۸۱
سوره طه و نیز در تفسیر آیات دیگر از مفسر نقل کرده است.
و ایـن تـفـسیر از جمله تفسیرهائی است که به شیوه روائی می‌باشد و روایات زیادی را از ابی عروة
معمر بن راشد صنعانی بصری از اصحاب امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) و دیگر اصحاب
ائمه (علیهم‌السّلام) هنگام تفسیر
آیات قرآن کریم نقل می‌نماید. این تفسیر چنانکه کارل بروکلمان اظهار می‌دارد در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن سوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۲۰. معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۱۶۰.
