تفسیر شریف لاهیجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف:
بهاءالدین محمد بن شیخ علی شریف لاهیجی (م ۱۰۸۸ ق).
مفسر خود در مقدمه تفسیر می‌گوید: «غرض این است که ترجمه‌ای مختصر و قابل اعتماد بر مبنای مذهب
امامیة برای قرآن بنویسم» به تحقیق مراد وی از «ترجمه» در این مقام «تفسیر» می‌باشد، زیرا تفسیر وی چیزی فراتر از «ترجمه تفسیرآمیز» می‌باشد.
اشاره شد که مشرب فکری مفسر حکمی و فلسفی بوده ولی این تفسیر طبق مذاق
اهل حدیث و روایت نوشته است. در این تفسیر، همانند
تفسیر صافی و
کنز الدقائق ، تنها به ذکر روایت بسنده نشده است، از این رو در نقل روایات و دیگر مباحث، به برنامه منظمی نیاز داشته تا بر اساس آن، مطالب را ارائه نماید. شرح روایات، رنگ شبه اجتهادی به این تفسیر می‌دهد. تغییر رویکرد مفسر می‌تواند عوامل متفاوتی داشته باشد، که به همین مناسبت بد نیست گذری هر چند خلاصه بر سیر
تفسیر روائی داشته باشیم.
دانش تفسیر، در آغاز، بخشی از علم حدیث به شمار می‌رفت تا این که در نخستین گام تکامل خویش از این علم جدا شد و به صورت علمی مستقل درآمد و بر پایه آن، در کنار دیگر مجموعه‌های روایی، تفسیرهای روایی (چون تفسیر علی بن ابراهیم قمی عیاش و
فرات کوفی ) ظهور نمود. چنانکه تفسیرهایی منسوب به
ائمه علیه‌السّلام و یارانشان، مانند تفسیر صاحب عسکر-
امام هادی علیه‌السّلام - و تفسیر منسوب به امام عسکری علیه‌السّلام نیز وجود داشت.
این شاخه از
علوم اسلامی، در روند رشد خود، و در گامی دیگر، پا به عرصه
اجتهاد گذاشت و در نتیجه، تفسیرهایی به شیوه اجتهادی و عقلی به صحنه آمد و
روایات تفسیری تا حد زیادی کنار نهاده شده، در حاشیه روایات فقهی قرار گرفتند، چرا که با روی کار آمدن شیوه اجتهادی، دیگر به روایات به دید منبع منحصر به فرد نگریسته نمی‌شد، بلکه
روایات، در نهایت به عنوان یکی از منابع تفسیر قلمداد می‌گردید.
یکه تازی شیوه عقلی و اجتهادی همچنان و البته با اندک فراز و فرودی ادامه داشت، تا اینکه در قرن یازدهم (که به گفته مرحوم
علامه طباطبایی «عصر اساطین الحدیث و جهابذة الروایة» لقب گرفت.) ، اوضاع دگرگون شد و شیوه
اجتهاد در تفسیر دچار کندی گردید، بدان حد که در طول این قرن، تفسیری جامع و کامل به سبک اجتهادی تدوین نیافت، مگر تفسیر چند سوره و آیه، و یا تعلیقیه و حاشیه‌ای بر تفاسیر گذشته، برای نمونه می‌توان به بیش از ده حاشیه بر
تفسیر بیضاوی اشاره داشت و نیز حاشیه بر
تفسیر کشاف . در این میان، بیشترین تفسیر به شیوه غیر روایی به قلم ملاصدرای شیرازی نگارش یافت که تفسیر سوره‌های سجده، فاتحه- یس، حدید، جمعه، طارق- اعلی، زلزال و چند آیه از سوره بقره و آیه‌های نور، کرسی و جبال است.
اما از آن سو، چندین تفسیر به شیوه روایی که طرز تفکر پیروز آن دوران بود، پا به عرصه وجود گذاشت. راز این رویکرد، آن بود که در دهه نخست این قرن،
محمد امین استرآبادی (در گذشته ۱۰۳۶ ق) با فکری تازه نسبت به حدیث به میدان دانش وارد شد و با وجود آنکه خود، در آغاز ما، در جرگه اهل اجتهاد قرار داشت، ولی رفته رفته با اجتهاد و مجتهدان، مخالفت آغاز کرد و در پی آن،
اخباریگری نو را پایه گذاری نمود و با نگارش کتاب «الفوائد المدنیة» در رد بر اجتهاد و تقلید، به همراه گروهی از پیروان خود در مقابل اهل اجتهاد قرار گرفت.
به دنبال پیدایش این طرز تفکر و رویارویی آن با اجتهاد، گرایش بیشتری به اخبار پیدا شد و در نتیجه، محدثان بزرگی به تدوین مجموعه‌های روایی پرداختند که در کنار جوامع روایی اول (کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار)، به عنوان جوامع روایی دوم شناخته شد، کتاب
جوامع الکلم سید محمد جزایری از
مشایخ علامه مجلسی (شامل روایات
اصول دین، فقه،
اخلاق و تفسیر) تدوین شد.
فیض کاشانی، «وافی» را تالیف نمود.
فقیه کاظمی درگذشته ۱۱۰۰ ق، کتاب «جامع الاحادیث» را نگاشت. حر عاملی، «وسائل الشیعه» را نوشت، علامه مجلسی، کتاب «
بحار الانوار» را به رشته تحریر درآورد، ملا عبدالله بحرانی، از شاگردان وی به تهیه کتاب «عوالم» (که به همان بزرگی بحار است) اقدام کرد.
در پرتو این روی آوری به اخبار و احادیث، گرایش به تدوین تفسیر روایی نیز آهنگ تندتری به خود گرفت و تفسیرهای روایی چندی به خامه محدثان، به جهان تفسیر و روایت عرضه گردید. از آن جمله‌اند: ۱-
تفسیر نور الثقلین حویزی ۲- صافی، ۳-
الاصفی ۴- و المصفی
فیض کاشانی، ۵- الهادی و مصباح النادی نوشته محدث بزرگ
سید هاشم بحرانی. ۶-
البرهان ۷-
نور الانوار فی تفسیر القرآن ۸- الهدایة القرآنیة ۹- المحجة فیما نزل فی القائم الحجة عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف ۱۰- اللوامع النورانیة ۱۱- اللباب المستخرج من کتاب الشهاب همه از سید هاشم بحرانی. ۱۲- مقدمه تفسیر البرهان به نام تفسیر «مرآة الانوار و مشکاة الاسرار» نوشته ابو الحسن بن محمد طاهر عاملی، در گذشته ۱۱۳۸ هجری. ۱۳- المعین نور الدین
کاشانی برادرزاده
فیض کاشانی ۱۴- مقتبس الانوار من الائمة الاطهار، تفسیری است نوشته امیر محمد مومن سبزواری، از معاصران صاحب وسائل. ۱۵-
کنر الدقائق و بحر الغرائب تفسیری ارزشمند از شیخ
محمد بن محمد رضا قمی مشهدی . ۱۶- تبیان سلیمانی، به فارسی احتمالا اثر صاحب کنز الدقائق ۱۷-
انوار القرآن فی مصباح الایمان تالیف علی بن مراد از افاضل قرن یازدهم و اوائل قرن دوازدهم. ۱۸-
تفسیر شریف لاهیجی (تفسیر مورد بحث) ۱۹-
تفسیر الائمة لهدایة الامة ، فارسی اثر محدث مفسر محمد رضا بن عبد
الحسین نصیری طوسی زنده تا سال ۱۰۷۳ ق ۲۰- مختصر تفسیر الائمه، فارسی و خلاصه تفسیر فوق. ۲۱- تفسیر منشی الممالک نوشته سید محمد رضا حسینی از معاصران حر عاملی، سی جلد و به فارسی و عربی می‌باشد. ۲۱- خزائن جواهر القرآن نوشته یکی از حکیمان عارف به نام علی قلی خان بن قره چغای، متولد ۱۰۲۰ هجری. ۲۲- بدیع البیان لمعانی القرآن نگارش محمد بن علی عاملی از معاصران شیخ بهایی، زنده تا سال ۱۰۶۸ هجری. ۲۳- مختصر نهج البیان ۲۴- نور الانوار و مصباح الاسرار، اثر محمد بن محمد تقی مشهور به رضی الدین حسینی، زنده در سال ۱۱۰۷ ق و از شاگردان عبد علی حویزی (صاحب تفسیر نور الثقلین) است. ۲۵- رموز التفاسیر به گردآوری خلیل بن احمد غازی قزوینی درگذشته ۱۰۸۹ هجری. ۲۶- رموز تفاسیر الآیات الواردة فی الکتب الاربعه و غیرها من الکتب، اثر علی اصغر بن محمد قزوینی از شاگردان خلیل قزوینی، می‌باشد.
این، بخشی از تفاسیر روایی قرن یازدهم بود. صفحه صفحه این تفاسیر، پر است از مطالب گران قیمت و بررسیهای ارزشمند تفسیر روایی، البته به همراه اشکالاتی که معمولا مجموعه‌هایی روایی دارا می‌باشند.
تفسیر «شریف لاهیجی» در ۴ جلد قطور، به زبان فارسی، در صدد تفسیر تمامی قرآن می‌باشد. که در بدو تالیف در دو مجلد ارائه شده بود، مجلد اول از ابتدای قرآن تا
سوره کهف و مجلد دوم از سوره کهف تا آخر قرآن، می‌باشد. وی تالیف تفسیر را در پتنه (پشا) از بلاد
هند در سال ۱۰۸۶ ق به پایان رسانیده است. البته آقای
محدث ارموی احتمال می‌دهند ایشان هنگام تالیف در ایران بوده‌اند.
وی در آغاز چند آیه را ذکر می‌کند، آنگاه به
ترجمه فارسی آمیخته با تفسیر بطور اجمال و نه به شکل
تحت اللفظی بلکه به عنوان ترجمه مطلوب می‌پردازد، عبارات آن ساده و روان و خالی از تعقید بوده و برای متوسطین از مخاطبین بخوبی قابل فهم است.
پس از آن روایات رسیده در تفسیر آیه را نقل کرده، آنها را شرح می‌دهد، در این بخش فقط به روایات صادره از
اهل بیت «علیهم السلام» اهتمام می‌ورزد. مفسر سعی دارد بین روایتهایی که به ظاهر با هم سازگاری ندارند، سازش ایجاد کند و تنافی ظاهری آنها را بر طرف نماید و در نقل روایت و شرح آن اطاله نمی‌دهد.
در ضمن به نکات رجالی نیز اشارت دارد، و این بدلیل تبحری است که در
رجال داشته است. (کتب رجالی وی، خیر الرجال و محبوب القلوب است). شریف لاهیجی در نقل روایت از کتبی چون،
کافی،
تهذیب،
استبصار ، تفسیر عیاشی و... بهره برده است که محقق کتاب جناب آقای دکتر آیتی در مقدمه خود بر جلد چهارم تفسیر، تمام آن منابع را یادآور شده است.
در ادامه مفسر به بحثهای ادبی و بلاغی و نیز نقل قصص تاریخی بطور متوسط وارد شده و
اطناب نداده است.
مفسر به سبب احاطه کامل بر اقوال مفسرین، در مواردی به تنافی بین اقوال اشاره کرده است. مانند
ذیل آیه ۱۸۳ بقره. مفسر در بحثهای فقهی بطور معمول
مفسران شیعه، دیدگاههای
مذهب خود را بیان می‌دارد و در این بخش نیز از اطناب و تفصیل پرهیز داشته است، در این مباحث به کتابهای استبصار،
تهذیب الاحکام و... استناد می‌کند. مانند
ذیل آیه ۱۸۵ بقره «لتکملوا العده» و ج۱ ذیل آیه ۲۸۲ بقره ص۲۸۷، و ت
ذیل آیات ۱۷۸ به بعد بقره.
در مواردی که بیانات
خاصه مورد قبول
عامه نبوده، دلائل عدم قبول آنها را ذکر کرده سپس به رد و جواب از آنها شروع می‌نماید، در مورد مخالفین
عفت کلام را از دست نداده و از حد ادب خارج نمی‌شود. مانند نزاع در افضلیت خلیفه اول
ذیل آیه ۲۲ نور و رد افضلیت ایشان.
در این بین از مباحث کلامی غفلت نورزیده و با نقل اقوال
اشاعره و
معتزله به نقد آنان می‌پردازد. مانند
ذیل آیه ۲۲ سوره بقره.
ذکر
سبب نزول در تفسیر ایشان کمتر به چشم می‌خورد با این وصف در مواردی به این موضوع پرداخته است. مانند
ذیل آیه ۱۷۸ بقره.
بنا بر عادت مفسرین شیعه، بخصوص اهل حدیث از آنان، به بحثهای ولایتی و ذکر
مناقب اهل بیت علیه‌السّلام اهتمام خاص داشته، در این بخش نیز طریقه اعتدال و اختصار را پیشه خود ساخته است.
مانند
آیه مباهله ج۱ ص۳۳۳، آیه ۶۰ به بعد
سوره آل عمران و ج۳ ص۶۳۱ در مصادیق
اهل بیت در آیه ۳۳ سوره مبارکه احزاب. در ابتدای هر سوره، ایشان بعد از ذکر نام آن، به نقل احادیثی در فضل و مرتبت سوره از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل بیت علیه‌السّلام مبادرت می‌ورزد.
وی در تفسیر خود از معاصرین خود نیز نقل اقوال نموده است، برای نمونه از صافی مرحوم
فیض کاشانی به تعبیر «بعض عرفای معاصر» مطلب نقل می‌کند.
حتی الامکان سعی دارد به وجه تناسب آیات نیز اشارتی داشته باشد. و نیز به برخی کتب خود ارجاعاتی دارد. مانند ارجاع به رساله مثالیة در تفسیر سوره مومنون آیه ۱۰۰ و یا سوره دهر آیه ۳۰ و زخرف آیه ۵۷.
این اثر با تحقیق و تصحیح مرحوم
میر جلال الدین حسینی ارموی (محدث) و همکاری مرحوم دکتر
محمد ابراهیم آیتی انجام گرفته است. محقق گرانقدر محدث ارموی در مقدمه خود به زندگی، تالیفات و موقعیت علمی مفسر می‌پردازد و در این باب، از اقوال و نظرات بزرگان رجال و همچنین معاصرین ایشان بهره برده است ضمن آن از نسخه‌های مورد استفاده در تصحیح نام می‌برد. این مقدمه به تاریخ ۲۷ رجب ۱۳۸۱ مطابق با ۱۵ دیماه ۱۳۴۰ بوده است. مرحوم آیتی نیز ضمن مقدمه کوتاه که در ابتدای جلد ۴ تفسیر به چاپ رسیده است درباره نیاز به باز سازی و چاپ آثار علمی اینچنین سخن می‌گوید، و در ادامه مقاله‌ای در باب نام سور، مکی، مدنی بودن آنها و شناخت هر گروه، نقطه گذاری و
اعراب قرآن و
قراء سبعه، ارائه می‌دهند و در پایان مقدمه خود منابع تفسیر شریف لاهیجی را بطور مفصل بیان می‌دارد. دکتر آیتی این مقدمه را به تاریخ ۱۰ شوال ۱۳۸۱ مطابق با ۲۷ اسفند ۱۳۴۰ به عنوان مدیر کل اوقاف می‌نویسند. (البته بخش اول آن به تاریخ شهریور ۱۳۴۰ بوده است.)
تفسیر شریف لاهیجی با مقدمه و تصحیح شادروانان علامه جلال الدین حسینی ارموی و دکتر محمد آیتی، توسط اداره کل اوقاف، به عنوان نشریه ۷- ۸، در چهار مجلد به چاپ رسیده و ۳ بار تجدید چاپ هم گردیده است. در شکل جدید خود دفتر نشر داد عهده دار انتشار آن بوده که چاپ اول آن در پاییز ۱۳۷۳ ش در تیراژ ۲۰۰۰ نسخه انجام گرفته است.
حجم هر جلد از این چاپ به حدود هر جلد بیش از ۹۰۰ صفحه می‌رسد. این تصحیح از روی نسخ موجود در
آستان قدس رضوی انجام گرفته است.
ابتدای تصحیح و تحقیق محققان محترم در جلد اول به سال ۱۳۸۱ ه و ۱۳۴۰ و پایان جلد چهارم آن اسفند ۱۳۴۰ ش بوده است. در ابتدای ج۱ تفسیر تصاویری از نسخ موجود در آستان قدس ارائه شده است.
۱- مقدمه مرحوم محدث ارموی جاول تفسیر و مقدمه مرحوم آیتی در ج۴ آن.
۲- سایر مجلدات تفسیر شریف لاهیجی
۳-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۷۱۸ و ج۲ ص۱۳۰۶ به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی ۴-
طبقات مفسران شیعه دکتر
عقیقی بخشایشی ج۳ ص۲۱۸
۵- فصلنامه تخصصی علوم حدیث شماره ۳ بهار ۱۳۷۶ وابسته به دانشکده علوم حدیث به مدیر مسئولی آیت ا... ری شهری مقاله آقای محمد فاکر میبدی
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
سایت اندیشه قم
