• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر تربیتی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تفسیر تربیتی، گرایشی در تفسیر قرآن کریم که توجّه به ابعاد گوناگون هدایتگری قرآن کریم در عرصه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی دارد.


هدایت انسان به سوی استوارترین روش اخلاق و زندگی و بهترین آیین عبودیّت و تعلیم و تربیت انسان در جهت رشد و کمال و سعادتدنیا و آخرت، هدف اساسی نزول قرآن کریم است، چنان که در آیات قرآنی
[۱] اسراء/سوره۱۷، آیه۹.    
[۲] جنّ/سوره۷۲، آیه۲.    
[۳] احقاف/سوره۴۶، آیه۴۶.    
و رهنمودهای معصومان (علیهم‌السلام) و گفتارهای صحابه و تابعین، فراوان بر آن تأکید شده است؛
همچنین، شناساندن اسمای حُسنای الهی و توضیح و توجیه
[۴] المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۱۱.
[۵] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۲۵ – ۲۷.
[۶] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۰.
نقش اسماء و اوصاف خداوند متعالی در نظام آفرینش و رشد و بالندگی انسان و تبیین عوامل تعالی و سعادت انسان و موجبات انحطاط و شقاوت وی از مهم‌ترین جهتگیری‌های هدایتی و تربیتی قرآن کریم‌اند، این هدایت و تربیت از طریق تلاوت قرآن و تزکیه نفس در پرتو اُنس با قرآن و در نتیجه تربیت فرد و جامعه انسانی بر محور آموزه‌های قرآن تحقّق می یابد.
[۷] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۴۰.
[۸] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۱۱ -۱۸.    
[۹] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۲۸ -۳۱.
[۱۰] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۸ -۵۵.

به این ترتیب، از آنجا که سیره نبوی منبع قابل ملاحظه‌ای برای مطالعه و تحقیق در اصول و مبانی مکتب هدایتی و تربیتی قرآن و چگونگی اجرای آن‌ها در عرصه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است، تفاسیر مأثور (روایی یا اثری) را می توان نخستین تفاسیری دانست که در حوزه تفسیر هدایتی و تربیتی به نگارش درآمده‌اند، تفاسیر عرفانی و اشاری نیز، از آنجا که بیش از هر چیز بر تزکیه و نفس     و تحکیم مبانی اخلاقی بر پایه کشف و شهود و سیر و سلوک تکیه دارند
[۱۱] میبدی، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۷۴ -۳۷۷.
[۱۲] تستری، تفسیر التستری، ص۱۵ -۲۱.
[۱۳] تستری، تفسیر التستری، ص۲۱۱ -۲۱۲.
، به نحوی در این حوزه قرار می گیرند. ( تفسیر اشاری، تفسیر عرفانی) برخی از کتب آیات الاحکام و فقه القرآن نیز عمدتاً به آموزه‌های هدایتی و تربیتی قرآن کریم در ارتباط با احکام فرعی شرعی (عبادات و معاملات) پرداخته‌اند.

در تفسیر تربیتی، مفسر علاوه بر ایضاح و بیان نقطه‌های مشکل قرآن، در پی نشان دادن نتیجه آیات و پیام دعوت آن‌ها است؛ زیرا قرآن کتاب هدایت است و باید مقصود آیات و جنبه هدایتگری آن روشن شود.

در این روش تفسیری، مفسر حتی در قصه‌های تاریخی و احکام عملی و مباحث اعتقادی، در پی نتیجه گیری و استخراج پیام قرآن است.

تفسیر تربیتی؛ مؤثر، سودمند، دلپذیر و از دیرباز میان مسلمانان مرسوم بوده است. امروز نیز براساس نیاز جامعه، شکل و جلوه دیگری به خود گرفته، متناسب با زبان و طبع مردم این عصر نگارش می‌یابد.
[۱۴] خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن وقرآن پژوهی، ج۱، ص۶۴۶-۶۴۷.
[۱۵] ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، ص۴۹.


توجه به بُعد هدایتی و تربیتی قرآن کریم در آغاز سده چهاردهم هجری شکلی متفاوت به خود گرفت، با شکل گیری و پویایی نهضت بیداری مسلمانان و با مقایسه وضع نامطلوب جوامع اسلامی با گذشته درخشان و افتخارآمیز مسلمانان از یک سو و مطالعه تطبیقی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی و دیگر تمدن‌های بشری از سوی دیگر، مصلحان جهان اسلام راز سستی و انحطاط مسلمانان را دور شدن گفتارها و نوشتارهای تفسیری از اهداف و مقاصد نزول قرآن ارزیابی کردند، از این رو با نگرشی آسیب شناسانه به تفاسیر سنتی و نگاهی مسئولانه به نیازهای اساسی جوامع اسلامی گرایشی جدید را در تفسیر قرآن کریم بنیان نهادند که بر هدایتگری قرآن کریم تأکیدی ویژه داشت.
[۱۶] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۴ - ۳۱.    
[۱۷] المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۷ - ۱۶.

پیشگام این گرایش تفسیری در دوره جدید، سید جمال الدین اسد آبادی (۱۲۱۷ - ۱۲۷۶ ش.) بود، هرچند وی به سبب اشتغالات سیاسی، تفسیری مدون ندارد
[۱۸] جمعی از نویسندگان، سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸.
؛ اما مقالات وی در نشریه العروة الوثقی نخستین تلاش برای استناد به نصوص قرآنی در تبیین اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی است
[۱۹] اجنتس جولد تسهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۵۲.
نوع نگاه او به قرآن، الهام بخش شاگرد وی محمد عبده(۲۶۶ ۱- ۱۳۲۳ ق.) در پایه ریزی نخستین تفسیر با گرایش هدایتی و تربیتی گردید.
[۲۰] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۰ -۱۵.    
[۲۱] شرح حال سید جمال الدین، ص۲۷ ۲۸.

عبده غرض اصلی و مقصود نهایی تفسیر قرآن را هدایت مردم به سوی سعادت زندگی دنیا و آخرتشان می دانست و تأکید می کرد که همه مقاصد دیگر باید در خدمت این مقصد و غرض قرار گیرند وگرنه از تفسیر بیگانه خواهند بود
[۲۲] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۷ - ۱۹.    
پس از او مفسرانی دیگر همچون محمد رشید رضا، مراغی و سید قطب در تفاسیر المنار، تفسیر المراغی و فی ظلال القرآن راه آنان را ادامه دادند، در میان مفسّران شیعی در عصر حاضر نیز، علامه طباطبایی، فضل اللّه، مدرّسی، مغنیّه، طالقانی، مکارم شیرازی و همکاران ایشان به ترتیب در المیزان، مِن وحی القرآن، مِن هُدَی القرآن، الکاشف، پرتوی از قرآن و تفسیر نمونه پیگیر این گرایش در تفسیر قرآن بوده‌اند.

پیشگامان این گرایش تفسیری با نکوهش شدید از تقلید در حوزه تفسیر قرآن کریم و تأکید بر ضرورت اجتهاد در تفسیر و کشف و استنباط آموزه‌های هدایتی قرآن کریم
[۲۳] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۹ - ۲۰.    
[۲۴] محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۳۴ - ۳۴۲.
به نقد تفاسیر پیشین پرداختند، عبده معتقد بود که آکنده شدن تفاسیر از مباحث ادبی، مناقشات کلامی، استنباط‌های فقهی، تأویلات صوفیانه، روایات اسرائیلی و... که مخاطب را از توجه به مقاصد عالی و هدایتگری قرآن کریم باز می دارد، از عوامل بدبختی مسلمانان است
[۲۵] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۷.    
افزون بر وی مصطفی مراغی نیز پس از برشمردن گرایش‌های تفسیری پیشین، زیاده روی‌های صورت گرفته در این تفاسیر را موجب نقض غرض اصلی از تفسیر قرآن کریم یعنی‌هدایت مردم، معرفی کرده است
[۲۶] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۷ - ۱۹.    
[۲۷] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۱۱ - ۱۳.    
بر اساس همین رویکرد، مغنیه بسیاری از مباحث مطرح شده در تفاسیر پیشین را به سبب بی فایده بودن و بازداشتن مخاطب از فهم هدف اصلی قرآن کریم، در تفسیر خود نیاورده است.
[۲۸] المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۳۱ - ۳۷.


مهم ترین ویژگی تفاسیر هدایتی و تربیتی در دو سده اخیر توجّه به ابعاد گوناگون هدایتگری قرآن کریم در عرصه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی است، به گونه‌ای که با اهداف و مقاصد نزول قرآن به ویژه تربیتانسان و اصلاح امور جامعه بشری سازگار باشد
[۲۹] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۰.    
[۳۰] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۱.    
. از دیدگاه برخی حکمت اینکه قرآن کریم همچون کتب بشری در قالب فصول و ابواب تدوین نیافته است
[۳۱] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۰۰.    
[۳۲] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۴۴۳.
[۳۳] رشید رضا، الوحی المحمدی، ص۱۰۷ - ۱۰۹.
[۳۴] بکری شیخ امین، التعبیر الفنی فی القرآن، ص۲۱۷ - ۲۳۷.
و نیز علت ترتیب توقیفی و کنونی قرآن که مغایر با ترتیب نزول آن است، در این راستا ارزیابی می شود، ترتیب نزول قرآن کریم دربردارنده هدایتی مناسب برای دعوت به اسلام و از بین بردن الحاد و بت پرستی بوده است و ترتیب توقیفی قرآن مشتمل بر هدایتی متناسب با روش زندگی مؤمنان و بنای تمدن اسلامی است.
[۳۵] سیوطی، جلال الدین، اسرار ترتیب القرآن، ص۵ - ۷.
[۳۶] محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۱۳ - ۳۲۰.


۷.۱ - ویژگی‌های دیگر تفسیر

تفاسیر هدایتی و تربیتی، مباحث ادبی و بلاغی را به اختصار می آورند و از طرح شقوق گوناگون مباحث کلامی و فروع متنوّع مسائل فقهی پرهیز دارند و بیشتر به ابعاد تربیتی، فلسفه احکام و راهبردهای هدایتی مباحث کلامی در پرتو قرآن کریم می پردازند
[۳۷] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۲، ص۶۹ - ۷۱.    
[۳۸] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۱ - ۲۵۷.    
[۳۹] زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۹.    
[۴۰] ظلال سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۲ - ۲۶۳.
[۴۱] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۱۵.    
[۴۲] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۸۴ - ۵۸۸.    
در این نوع تفاسیر، حضور اسرائیلیات به ویژه در حوزه قصص قرآن رنگ می بازد و در پذیرش روایات اسباب نزول و همچنین روایات تفسیری معیارهای سختگیرانه‌ترو اصولی‌ترهمچون هماهنگی روایات با اهداف و مقاصد نزول قرآن و سیاق قریب و بعید آیات مربوط، اتّخاذ می گردد.
[۴۳] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۵، ص۳۲۱.    
[۴۴] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۲، ص۴۵۵.
[۴۵] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۲، ص۱۱.
[۴۶] محمد عزّة دروزة، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۲۰۵ -۲۳۲.    

برخی دیگر از ویژگی‌های تفاسیر‌هدایتی تربیتی عبارت‌اند از تفهیم مخاطبان با زبانی ساده و روان و به دور از اصطلاحات پیچیده علمی و فنّی، ترغیب مخاطبان به تدبّر هرچه بیشتر در آیات قرآنی و حتّی ارائه شیوه‌هایی ساده و آسان برای تحقیق سوره‌ای و موضوعی در قرآن و طرح مباحث نظری و عملی مربوط به آن در جهت همگانی سازی و عمومیّت بخشیدن به فهم قرآن.
[۴۷] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۶ -۱۰.    
[۴۸] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۱۱ - ۱۹.    
[۴۹] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۳۱ – ۴۲.
[۵۰] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۰ - ۸۴.
[۵۱] المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۱۳.


برخی در مخالفت با تفاسیر هدایتی، این گرایش را متأثر از بحث تضاد و تعارض علم و دین در غرب دانسته‌اند، به نظر ایشان، حامیان این گرایش تفسیری برای رفع تعارض علم و دین، به جداسازی حوزه علم و دین پرداخته، قرآن را کتاب هدایت و ارشاد معرفی کرده‌اند که در مورد علوم مربوط به نظام هستی رسالتی ندارد و گزارش آن از اسرار جهان هستی نمی تواند حاوی مطالب دقیق علمی باشد.
[۵۲] محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۲۳.

اما با توجه به تأکید تفاسیر هدایتی بر بعد هدایتگری قرآن کریم در زندگی فردی و اجتماعی انسان در دنیا مخالفت با تعبیر هدایتی صحیح نمی نماید، شاید این تلقی ناشی از نهی تفاسیر هدایتی از تفسیر علمی قرآن و تطبیق بی‌ضابطه یافته‌های علوم تجربی جدید بر آیات قرآن کریم باشد
[۵۳] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۷.    
با این وجود توجه به اکتشافات علوم تجربی جدید در تفاسیر هدایتی و ذیل آیاتی که به برخی حقایق علوم طبیعی اشاره دارند پررنگ است.
[۵۴] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱۰ ۲۱۲.
[۵۵] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۴۷- ۲۴۹.
[۵۶] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۲، ص۵۷-۶۴.
[۵۷] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹۸.    
[۵۸] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۰۴.    
[۵۹] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۵۵.    
[۶۰] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۸۸.    
[۶۱] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۹۰.    
[۶۲] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۹۰.    
[۶۳] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۱۳.    
[۶۴] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۲۱.    
[۶۵] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۵۸-۵۶۲.    

براین اساس می توان گفت که تفاسیر هدایتی به اسرار هستی از آن جهت که مقدمه‌ای برای شناخت خدا و هدایت قرآن‌اند توجه کرده‌اند
[۶۶] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۳.    
و در ضمن از تطبیق بی ضابطه یافته‌های علمی بر آیات قرآن منع کرده‌اند، به هر حال نظریه هدایت بر اذهان مفسران معاصر مستولی شده است و حتی گرایش‌های علمی و ادبی نیز در نهایت هدف تفسیر خود را محقق ساختن هدایت قرآن ذکر می کنند
[۶۷] خولی، امین، مناهج تجدید، ص۳۱۶ - ۳۱۷.
از این رو می توان مدعی شد که گرایش‌های ادبی و علمی در درون گرایش هدایتی رشد کرده‌اند، هرچند شیوه تفسیری شان متفاوت است، بر این اساس برخی محققان، تفاسیر ادبی و علمی را نیز در شکل گیری گرایش هدایتی و تربیتی در تفسیر قرآن کریم سهیم دانسته‌اند.
[۶۸] محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۳۲ - ۳۳۳.


گرایش هدایتی و تربیتی در تفسیر قرآن کریم پیوند تنگاتنگی با گرایش تفسیر اجتماعی دارد، در واقع این دو گرایش برخاسته از یک جریان تفسیری اند که همزمان با نهضت بیداری مسلمانان و با پیشگامی سید جمال الدین اسدآبادی و شیخ محمد عبده شکل گرفت، این جریان تفسیری از آن جهت که بر جنبه هدایتی و تربیتی قرآن به عنوان هدف اصلی در تفسیر قرآن تأکید می کرد، «گرایش هدایتی و تربیتی» نامیده شد و از این جهت که به آموزه‌های هدایتی قرآن برای اصلاح امور اجتماعی جوامع اسلامی توجه می داد، «گرایش تفسیر اجتماعی» نام گرفت.

در این نوع تفاسیر، شیوه‌های تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر موضوعی با محوریّت تلاوت آیات، تدبّر در آیات، بررسی سیاق آیات و توجه به تناسب آیات و سُوَر و روح حاکم بر آیات، کاربرد بیشتری دارد
[۶۹] محمد عزّة دروزة، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۹۸ - ۲۰۲.    
[۷۰] طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۲ - ۱۴.    
[۷۱] زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۱۰ - ۱۳.    
زیرا با تخصصی شدن علوم مختلف، روی کار آمدن نگرش‌های ساختارشناسانه به جامعه، رشد روزافزون مکاتب گوناگون فکری، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و روشن شدن جایگاه مهمّ مدیریّت در رشد و توسعه جوامع بشری، ضرورت دستیابی به رهنمودها و راهبردهای قرآن کریم در موضوعات مختلف، به عنوان اصلی ترین منبع شناخت اسلام، شناخته و شناسانده شد و تفاسیر فراوان تربیتی، موضوعی، سوره‌ای و حتّی آیه‌ای با گرایش هدایتی و تربیتی، در سده اخیر به کتابخانه بزرگ تفسیر راه یافتند.


زنده، پاینده و پویا بودن، فرازمانی، فرامکانی، و فرازبانی و فرافرهنگی بودن قرآن کریم در تفاسیر هدایتی و تربیتی به مراتب بیش از پیش مورد توجّه قرار گرفته‌اند
[۷۲] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۴۸
[۷۳] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۵۳ - ۵۴.
[۷۴] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۲، ص۸۴۲.    
[۷۵] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۰.
.زیرا مفسر در این گونه تفاسیر می کوشد تا از هر آیه و هر بخش قرآن برای مخاطبان معاصر پیامی هدایتی و آموزه‌ای تربیتی برگیرد، هرچند آن آیه یا آن بخش قرآنی به ظاهر در مقام صدور حکمی شرعی یا بیان رویدادی تاریخی، یا ترسیم و تصویر تمثیلی هنری و ادبی باشد،
[۷۶] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۵۷.
[۷۷] المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۸۱ – ۸۲.
[۷۸] المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۸۵.
[۷۹] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۲، ص۲۲۶ - ۲۲۷.    
[۸۰] زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۹.    
[۸۱] زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۶۵ - ۶۶.    

به همین جهت، این گروه از مفسّران به ابعاد هدایتی و تربیتی قصص قرآن توجّه ویژه‌ای دارند
[۸۲] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۳ - ۴۸.
، به گونه‌ای که اصولاً هدف قرآن از قصّه پردازی را تصحیح افکار مسلمانان در ارتباط با واقعیّت‌های گذشته و پیراستن آن‌ها از افسانه‌ها و اسرائیلیات می دانند
[۸۳] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۸.    
[۸۴] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۷۹.    
[۸۵] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۳، ص۱۵۲.
و معتقدند که در اسلوب داستانسرایی قرآن موضوعات و قهرمان‌های داستان‌ها مصادیق و نمادهایی هستند که همواره انسان‌ها و جوامع بشری با آن‌ها درگیر و روبه رو بوده و هستند و چه بسا در بسیاری از موارد در جایگاه یک عنصر یا مجموعه‌ای از عناصر داستان قرار می گیرند
[۸۶] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۸.
[۸۷] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۱۶۳.
[۸۸] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۳۵۹.    
[۸۹] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۱.    
[۹۰] قرآن از دیدگاه‌امام خمینی، ص۱۱۲.
؛ همچنین بر این باورند که قرآن با بیان این قصّه‌ها درصدد ارائه تجربه‌های بشری برای جامعه اسلامی در جهت تأسیس جامعه‌ای نمادین بر محور اسلام و رشد و ارتقای انسانی و اخلاقی فرد مسلمان و جامعه اسلامی است.
[۹۱] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۱.    


طرّاحان و نگارندگان تفاسیر هدایتی و تربیتی، بهترین راه تزکیه و تربیتانسان در پرتو قرآن و فهم قرآن را عرضه خویشتن انسان بر قرآن می‌دانند
[۹۲] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۸.
[۹۳] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۳۲.    
، به گونه‌ای که با تفکر در هر آیه، مفاد آن را با حال خود منطبق کند، نقصان خود را با آن مرتفع سازد و امراض خود را بدان شفا دهد.
[۹۴] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰۲.
[۹۵] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰۴.
[۹۶] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۱۲
[۹۷] قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۱۵.

بعضی از این مفسّران بر این باورند که برای فهم کتاب خدا باید رخدادهای روزانه را بر آن عرضه کنیم تا از راه تطبیق آیات با واقعیّت‌های خارجی، حقایق نهفته آن‌ها بر ما مکشوف گردد
[۹۸] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۷ - ۶۸.

بعضی دیگر معتقدند که انسان‌های سست عنصر و بی تحرّک حتی با مطالعه و بررسی فراوان نمی توانند درک عمیق و درستی از دین داشته باشند، حقایق دینی بر کسی آشکار می شود که در صحنه جهاد و عمل پویا و تلاشگر باشد، آیات بدان هدف نازل شده‌اند که با حالات فردی و اجتماعی و حوادث جاری جامعه که دارای وجودی واقعی هستند روبه رو شوند و به انسان‌ها با توجّه به واقعیت‌ها و حوادث جاری زندگی به طور زنده و فعّال جهت دهند.
[۹۹] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۳، ص۱۷۳۵ - ۱۷۳۶.    
[۱۰۰] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۰۳۸.    


مقدّمه تفاسیر‌هدایتی و تربیتی نوعاً به بررسی آسیب شناسانه روش‌های تفسیری پیشینیان و تبیین راه‌های دستیابی به یک روش تفسیری جامع‌ترمطابق با اهداف و مقاصد نزول قرآن و نیازهای مخاطبان عصر حاضر اختصاص یافته است، در مقدّمه بعضی از این تفاسیر، مقاصد اصلی قرآن کریم را اصلاح اعتقاد و تعلیم اعتقاد صحیح، تهذیب اخلاق، تشریع احکام، سیاست امّت، قصص و اخبار پیشینیان، تعلیم و تربیت، اعجاز، مواعظ و انذار و تبشیر برشمرده‌اند.
[۱۰۱] التحریر و التنویر، ج۱، ص۳۶ - ۴۳.    

به گفته برخی دیگر، قرآن دارای دو هدف اساسی تزکیه و تعلیم است، تزکیه عبارت است از پرورش انسان در حال تکامل که نیروهای عقلی و جسمانی او به سوی خیر و نیکی و حقّ و راستی شکوفا شده‌اند، شالوده اصلی تزکیه، تقویت اراده انسان و آزادسازی وی از هوا و هوس‌های نفسانی و اصلاح و تصحیح خُلق و خوی انسان است. تعلیم نیز عبارت است از افزودن بر شناخت‌های تازه انسان با تکیه بر نیروی عقلی نهفته در نهاد آدمی، قرآن با خودِ حق، مردمان را به حق متوجّه می سازد و هرگز باطل را وسیله فراخواندن انسان به سوی حق قرار نمی دهد، انسان می تواند هر مَثَل قرآنی را بر خویشتن تطبیق کند و از این راه به تزکیه و تربیت خویش بپردازد.
[۱۰۲] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۸ ۶۹.
[۱۰۳] مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۳۸ ۳۹


برخی دیگر بر این باورند که تربیت الهی نسبت به انسان دو نوع است:۱. «خَلْقی» که با رشد اجسام تا رسیدن به مرحله رشد قُوای نفسانی و عقلانی شکل می گیرد؛ ۲. «خُلْقی» یعنی تهذیبی که با وحی انجام می گیرد، تا عقول آنان تکمیل و نفوس آنان تصفیه گردد. عقوبت‌های خداوند در دنیا و عذاب دردناک او در آخرت، در ظاهر جلوه‌های خشم و قهر الهی؛ امّا در حقیقت مظاهر رحمت الهی اند، زیرا هدف از آن‌ها تربیت و تأدیب انسان‌ها و نجات آن‌ها از شقاوت ابدی است.
هدایت انسان از سوی خداوند متعالی چند گونه است:
۱. هدایت الهامی برای کودک از آغاز تولّد تا پایان کودکی؛
۲. هدایت حسّی که حیوان و انسان در آن مشترک اند؛
۳. هدایت عقلی که از درون، انسان را راهنمایی می کند؛
۴. هدایت دینی و شرعی که ادیان و شرایع و کتب آسمانی عهده دار آن اند؛
۵. هدایت با مَدَد و توفیق الهی که همگان برای پیمودن مسیر عبودیّت الهی به آن نیازمندند.
[۱۰۴] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۳۰ – ۳۱.    
[۱۰۵] مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۳۵ - ۳۶.    

امام‌ خمینی معتقد است قرآن کتاب انسان‌سازی است و پیامبران جز برای تربیت انسان، مبعوث نشده‌اند،
[۱۰۶] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۷، ص۲۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
امام‌ خمینی قرآن را کتاب هدایت و راهنمای سلوک انسانیت و مربی نفوس و شفای امراض قلبی و نوربخش سیر الی ‌الله می‌داند.
[۱۰۷] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۸۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
از طرفی دیدگاه ایشان به تفسیر قرآن، دیدگاه هدف‌گرا است و اهداف و مقاصد قرآن و کشف آن را موضوع تفسیر می‌داند ازاین‌روی ایشان مقاصد و مطالب قرآن را، دعوت به تهذیب نفوس و تطهیر باطن از ارجاس طبیعت و تحصیل سعادت و کیفیت سیر و سلوک الی ‌الله می‌داند.
[۱۰۸] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
بنابراین گرایش امام خمینی در تفسیر علاوه ‌بر آن‌که گرایش عرفانی است، توجه به بعد تربیتی و هدایتی آیات الهی داشته است و این امر در تفسیر امام از آیات بسیاری از قرآن مشهود است زیرا معتقد است تفسیری که چنین گرایشی نداشته باشد، تفسیر نیست
[۱۰۹] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۹۲-۱۹۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
امام‌ خمینی با استناد به آیات قرآن کریم مبدا تربیت عالمیان را خداوند معرفی کرده، معتقد است حق‌تعالی انبیاء (علیهم‌السّلام) و اولیای الهی خود را تربیت خاص کرده‌ است و در نخستین سوره نازل شده، آیه (اقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ)
[۱۱۰] علق/سوره۹۶، آیه ۱.    
به تربیت حق‌تعالی درباره‌ رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اشاره می‌کند.
[۱۱۱] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۲۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
ایشان معتقد است تمام موجودات ظاهری و باطنی و تمام عوالم غیب و شهادت در تحت تربیت اسمای الهی بلکه به ظهور اسماء الله ظاهرند وجمیع حرکات و سکنات آنان و تمام عوالم به قیومیت حق و تحت تربیت اوست به اعتقاد ایشان قرآن کریم در تربیت و تزکیه انسان‌ها روش‌های مختلف و متنوعی به کار گرفته است، گاهی از راه تشویق و پاداش و گاهی از راه ترساندن و مجازات و گاهی از راه موعظه و بیان قصص قرآنی می‌باشد. امام‌ خمینی بر اساس روش تفسیری خود معتقد است در مسیر تربیت نباید صرفاً به اعمال ظاهری مشغول و از آداب باطنی غافل بود بلکه باید افزون بر آداب ظاهری به باطن و به بهره قلبی از اعمال توجه کرد، ازاین‌رو قرآن کریم یکی از بهترین و کارآمدترین شیوه‌ها برای اصلاح و تربیت فردی و اجتماعی است؛ زیرا قرآن کریم در تربیت و انذار خود از روش‌های مختلف مانند حکایت، تاریخ، مثال، رموز استفاده کرده‌ است چنانکه بعضی از نفوس برای تعلیم‌وتربیت به ‌صراحت لهجه و زبان ساده نیاز دارند و برای برخی این راه کافی نیست و برخی نیز با انذار یا تبشیر، تربیت و رشد می‌یابند.
[۱۱۲] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


(۱)اتجاهات التجدید، محمد ابراهیم شریف، القاهرة، دارالتراث، ۱۴۰۲ ق.
(۲) اسرار ترتیب القرآن، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، به کوشش احمد عطا و علی ابراهیم، قاهرة، دارالفضیله.
(۳) التعبیر الفنی فی القرآن، بکری شیخ امین، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۹۴ م.
(۴) تفسیر التحریر والتنویر، ابن عاشور (م. ۱۳۹۳ ق.)، مؤسسة التاریخ.
(۵) تفسیر التستری، التستری (م. ۲۸۳ ق.)، به کوشش محمد باسل، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۳ ق.
(۶) التفسیر الحدیث، محمد عزّة دروزة (م. ۱۴۰۴ ق.)، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱ ق.
(۷) التفسیر الکاشف، المغنیة، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م.
(۸) تفسیر المراغی، المراغی (م. ۱۳۷۱ ق.)، دارالفکر.
(۹) تفسیر المنار، رشید رضا (م. ۱۳۵۴ ق.)، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
(۱۰) التفسیر المنیر، وهبة الزحیلی، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ ق.
(۱۱) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۱۲) روائع البیان، محمدعلی الصابونی، التاریخ العربی دار احیاء التراث العربی.
(۱۳) سید جمال جمال حوزه‌ها، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۵ ش.
(۱۴) شرح حال و آثار سید جمال الدین، لطف الله اسدآبادی، تهران، سحر، ۱۳۵۶ ش.
(۱۵) فی ظلال القرآن، سید قطب (م. ۱۳۸۶ ق.)، القاهرة، دارالشروق، ۱۴۰۰ ق.
(۱۶) قرآن از دیدگاه امام خمینی، نشر آثار امام، ۱۳۷۷ ش.
(۱۷) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش.
(۱۸) مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسهر، به کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق.
(۱۹) مناهج تجدید، امین الخولی، دارالمعرفة، ۱۹۶۱ م.
(۲۰) من هدی القرآن، سید محمدتقی مدرسی، تهران، دار محبی الحسین(علیه السلام)، ۱۴۱۹ ق.
(۲۱) المیزان، الطباطبایی (م.۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
(۲۲) الوحی المحمدی، رشید رضا (م. ۱۳۵۴ ق.)، قاهرة، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۰ ق

مفسران تربیتی؛
تفاسیر تربیتی.

۱. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۹.    
۲. ↑ جنّ/سوره۷۲، آیه۲.    
۳. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۴۶.    
۴. ↑ المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۱۱.
۵. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۲۵ – ۲۷.
۶. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۰.
۷. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۴۰.
۸. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۱۱ -۱۸.    
۹. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۲۸ -۳۱.
۱۰. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۸ -۵۵.
۱۱. ↑ میبدی، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۷۴ -۳۷۷.
۱۲. ↑ تستری، تفسیر التستری، ص۱۵ -۲۱.
۱۳. ↑ تستری، تفسیر التستری، ص۲۱۱ -۲۱۲.
۱۴. ↑ خرمشاهی، بهاء الدین، دانش نامه قرآن وقرآن پژوهی، ج۱، ص۶۴۶-۶۴۷.
۱۵. ↑ ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، ص۴۹.
۱۶. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۴ - ۳۱.    
۱۷. ↑ المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۷ - ۱۶.
۱۸. ↑ جمعی از نویسندگان، سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸.
۱۹. ↑ اجنتس جولد تسهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ص۳۵۲.
۲۰. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۰ -۱۵.    
۲۱. ↑ شرح حال سید جمال الدین، ص۲۷ ۲۸.
۲۲. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۷ - ۱۹.    
۲۳. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۹ - ۲۰.    
۲۴. ↑ محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۳۴ - ۳۴۲.
۲۵. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۷.    
۲۶. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۷ - ۱۹.    
۲۷. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۱۱ - ۱۳.    
۲۸. ↑ المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۳۱ - ۳۷.
۲۹. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۰.    
۳۰. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۱.    
۳۱. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۰۰.    
۳۲. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۴۴۳.
۳۳. ↑ رشید رضا، الوحی المحمدی، ص۱۰۷ - ۱۰۹.
۳۴. ↑ بکری شیخ امین، التعبیر الفنی فی القرآن، ص۲۱۷ - ۲۳۷.
۳۵. ↑ سیوطی، جلال الدین، اسرار ترتیب القرآن، ص۵ - ۷.
۳۶. ↑ محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۱۳ - ۳۲۰.
۳۷. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۲، ص۶۹ - ۷۱.    
۳۸. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۱ - ۲۵۷.    
۳۹. ↑ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۹.    
۴۰. ↑ ظلال سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۲ - ۲۶۳.
۴۱. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۱۵.    
۴۲. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۸۴ - ۵۸۸.    
۴۳. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۵، ص۳۲۱.    
۴۴. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۲، ص۴۵۵.
۴۵. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۲، ص۱۱.
۴۶. ↑ محمد عزّة دروزة، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۲۰۵ -۲۳۲.    
۴۷. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۶ -۱۰.    
۴۸. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۱۱ - ۱۹.    
۴۹. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۳۱ – ۴۲.
۵۰. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۰ - ۸۴.
۵۱. ↑ المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۱۳.
۵۲. ↑ محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۲۳.
۵۳. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۷.    
۵۴. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱۰ ۲۱۲.
۵۵. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۴۷- ۲۴۹.
۵۶. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۲، ص۵۷-۶۴.
۵۷. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹۸.    
۵۸. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۰۴.    
۵۹. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۵۵.    
۶۰. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۸۸.    
۶۱. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۹۰.    
۶۲. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۹۰.    
۶۳. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۱۳.    
۶۴. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۲۱.    
۶۵. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۵۸-۵۶۲.    
۶۶. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۳.    
۶۷. ↑ خولی، امین، مناهج تجدید، ص۳۱۶ - ۳۱۷.
۶۸. ↑ محمد ابراهیم شریف، اتجاهات التجدید، ص۳۳۲ - ۳۳۳.
۶۹. ↑ محمد عزّة دروزة، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۹۸ - ۲۰۲.    
۷۰. ↑ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۲ - ۱۴.    
۷۱. ↑ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۱۰ - ۱۳.    
۷۲. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۴۸
۷۳. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۵۳ - ۵۴.
۷۴. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۲، ص۸۴۲.    
۷۵. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۰.
۷۶. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۵۷.
۷۷. ↑ المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۸۱ – ۸۲.
۷۸. ↑ المغنیه، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۸۵.
۷۹. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۲، ص۲۲۶ - ۲۲۷.    
۸۰. ↑ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۹.    
۸۱. ↑ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، ج۱، ص۶۵ - ۶۶.    
۸۲. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۳ - ۴۸.
۸۳. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۵۸.    
۸۴. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۷۹.    
۸۵. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۳، ص۱۵۲.
۸۶. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۸.
۸۷. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۱۶۳.
۸۸. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۳۵۹.    
۸۹. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۱.    
۹۰. ↑ قرآن از دیدگاه‌امام خمینی، ص۱۱۲.
۹۱. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۱، ص۲۶۱.    
۹۲. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۸.
۹۳. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۳۲.    
۹۴. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰۲.
۹۵. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰۴.
۹۶. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۱۲
۹۷. ↑ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۱۵.
۹۸. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۷ - ۶۸.
۹۹. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۳، ص۱۷۳۵ - ۱۷۳۶.    
۱۰۰. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۴، ص۲۰۳۸.    
۱۰۱. ↑ التحریر و التنویر، ج۱، ص۳۶ - ۴۳.    
۱۰۲. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۶۸ ۶۹.
۱۰۳. ↑ مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، ج۱، ص۳۸ ۳۹
۱۰۴. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۳۰ – ۳۱.    
۱۰۵. ↑ مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، ج۱، ص۳۵ - ۳۶.    
۱۰۶. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۷، ص۲۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۰۷. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۸۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۰۸. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۰۹. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۹۲-۱۹۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۱۰. ↑ علق/سوره۹۶، آیه ۱.    
۱۱۱. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۲۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۱۲. ↑ خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


• دائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۸، صفحه ۳۷۷.    
• فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفسیر تربیتی».    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : تفاسیر ترتیبی | تفسیر | دیدگاه های تفسیری امام خمینی | روش های تفسیری | قرآن شناسی
جعبه ابزار