تفسیر الوسیط (زحیلی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التفسیر الوسیط تالیف دکتر
وهبة الزحیلی است.
سه
تفسیر المنیر در ۱۶ جلد،
الوسیط در ۳ جلد و
الوجیز در یک جلد از دکتر وهبة الزحیلی نقاط مشترک فراوان و ضمن آن نقاط متفاوتی با هم دارند، با توجه به مقدمه ایشان به آنها می‌پردازیم.
نقاط مشترک آنها را می‌توان به طور خلاصه اینگونه بیان کرد: بیان
مدلول آیات با دقت و با اسلوبی روان و ساده و جذاب، ارائه
اسباب نزول صحیح آیات، توام بودن
تفسیر آیه به آیه با
تفسیر روایی متشکل از روایات صحیحه‌ای که از لحاظ مغز و محتوی متناسب آیات است، دوری از
روایات اسرائیلی در بیان
قصص قرآن، همراه بودن
تفسیر ماثور و معقول و تکیه بر تفاسیر مهم پیشینیان و معاصرین با توجه به اختلاف دیدگاههای آنها.
تفاوت تفسیر المنیر با آندو در این است که آیات در حد گسترده و کامل مورد بررسی قرار گرفته‌اند، ابتدای هر
سوره مضامین کل سوره قبل از تفسیر، بیان شده است، فضائل آن بنا بر
روایات صحیحه ذکر، و از
روایات جعلی و ضعیف اجتناب گردید، توضیحی در تناسبات سور قرآنی و آیات با همدیگر داده شده و
قصص قرآنی و حوادث تاریخی در آن به طور مفصل بیان شده است. در
استنباط احکام شرعی به معنای وسیع آن تلاش شده و در
عقاید،
عبادات،
اخلاق، آداب، نظام اجتماعی و معاملات و اصول زندگی اجتماعی بر اساس
قوانین اسلامی، بحثهای مفصلی انجام گرفته است. در مفردات لغوی، بیانی کافی و مبسوط داشته به وجوه بلاغت و اعراب توجه وافری شده است. در کنار این موارد، پرداختن به
معجزات و روشن کردن آنها و نیز بیان
اعجاز علمی قرآن، متناسب با زمان، محور تلاش بوده است.
در تفسیر الوجیز، هدف بیان مقصود هر آیه با عبارتی گویا و کوتاه بوده، و در شرح لغات فقط به توضیح کلمات غامض و نامفهوم اکتفا کرده، و
شان نزول آیات را لابلای شرح آنها متذکر شده‌ایم.
در تفسیر الوسیط، گاهی شرح بعضی آیات از تفسیر المنیر نیز گسترده تر شده، و از بین لغات، کلمات مهم تبیین گردیده، در شان نزول نیز سعی بر نقل آن ذیل آیات بوده است، نکات اعرابی و بیانی را نیز در حد ضروری بیان داشته و ابتدای هر دسته آیات، مقدمه‌ای مختصر به تناسب موضوع واحد آنها ذکر شده است. بر این اساس عبارات هر سه تفسیر در بعضی موارد بر هم منطبق و در اکثر آنها، از هم جدا بوده است. توضیحات داده شده توسط مفسر، نشان می‌دهد که خط مشی و اهداف کلی ایشان در هر سه تفسیر مشترک است و فقط در نحوه ارائه و تفصیل و اجمال تفاوتهایی خواهند داشت.
دکتر وهبة الزحیلی در مقدمه خود بر تفسیر الوسیط در مورد چگونگی شکل گیری آن، مطالبی عنوان می‌کنند، از جمله اینکه می‌فرمایند: به مدت هفت سال از ۱۹۹۲- ۱۹۹۸ میلادی در رادیو
سوریه و رادیو صدای مردم به ترتیب هر روز به مدت شش دقیقه (غیر از روز جمعه) بحثی به نام
قصص قرآن و (در رادیو صدای مردم) سه روز در هفته به مدت ۱۰ دقیقه با عنوان «قرآن و زندگی» سخنرانی داشتم. مجموعه
قصص قرآن بعدها به نام «القصة القرآنیة- هدایة و بیان» چاپ و نشر شد. بعد از اتمام
قصص قرآنی، تفسیر قرآن را از ابتدای آن، آغاز کرده و تا به انتهای قرآن ادامه دادم. مجموعه این سخنرانیها، به شکل تفسیر الوسیط در آمد. بر این اساس این تفسیر جهت مخاطبان عام، بیان شده و ارتباط بیشتری با زندگی روزمره مردم داشته است.
«التفسیر الوسیط» به
زبان عربی، در صدد تفسیر تمامی آیات قرآن می‌باشد و در ۳ جلد قطور به این مهم دست یافته است، و با توجه به مقدمه قبل، روشن می‌شود که هدف مفسر تبیین و توضیح قرآن برای مخاطبان عام جهت بالا بردن اطلاعات قرآنی آنان و تسهیل فهم آن و در نهایت عمل به آن می‌باشد، هدف اسالی مفسر، اثبات این نکته است که
اسلام دین زندگی و قرآن کتاب امروزی آن است و مسلمان می‌تواند، و باید با فهم صحیح از آیات الهی، زمینه عمل به آن را در دنیای،
مادیگری و پرفریب و هیاهوی امروز، فراهم نماید. تلاش مفسر در جهت احیاء مبانی فکری و عملی قرآن در
جوامع اسلامی است و این امر را با مطرح کردن مباحث عقیدتی، فقهی و عملی آن با بیانی ساده، شیوا و امروزین، پی گرفته است. این امر قالب تحلیلی و اجتهادی به تفسیر می‌دهد.
روش کلی مفسر در بیان و توضیح آیات قرآنی را می‌توان اینگونه ترسیم کرد، آغاز هر سوره را با اشاره به
نزول مکی،
مدنی آن، در بعضی موارد آغاز می‌نماید، بر حسب تصادف، نگاهی به فضل سوره، وجه تسمیه و
ثوابتلاوت آن خواهد داشت.
مقدمه هر سوره را با سخنی در مورد دسته آیات اولی آن پی می‌ریزد، عنوان بندی دسته آیاتی که موضوع واحدی را تشکیل می‌دهند، از هنرهای ایشان در تفسیر المنیر و نیز الوسیط می‌باشد. این عنوان به دنبال خود پیش مطلبی را به مثابه تمهیدی برای دسته آیات، خواهد داشت، مانند عنوان عقوبة
القصاص در مقدمه آیات ۱۷۸ و ۱۷۹ بقره،
سپس به تفسیر و تبیین دسته آیات می‌پردازد، اما نه به شکل آیه به آیه، بلکه بعنوان یک کل واحد.
در تبیین دسته آیات از آیات دیگر و همچنین
روایات صحیح (از دیدگاه مفسر) بهره فراوان می‌برد، از این جهت، تفسیر الوسیط چهره ماثور و آیه به آیه‌ای به خود می‌گیرد. در این بین است که قدم به قدم از شان نزول آیات مدد می‌جوید و در توضیح مطالب از آن بهره می‌برد. این شیوه تفسیری که کل مجموعه آیات را با هم تبیین می‌کند، متاثر از جایگاه مفسر بعنوان سخنران رادیویی و شنوندگان عام آن است، بر این اساس در متن تفسیر مجالس برای بحثهای لغوی و توضیح کلمات، نخواهد داشت، و این امر را غالبا در پاورقی انجام می‌دهد.
با توجه به این نکته (چگونگی شکل گیری تفسیر الوسیط، که برنامه‌ای رادیویی بوده است.) ردپایی از نقل اقوال
مفسرین یا
فرقه‌های مختلف، دیده نمی‌شود و لابلای بحثها دیدگاه حنفی فقهی و
اشعری فکری خود را بیان می‌دارد، مانند تفکر اشعری گری در بحث [[رؤیت خداوند]. ]
ذیل آیه ۲۲ سوره قیامت.
بحثهای فقهی قرآنی را ذیل
آیات الاحکام نه به گستردگی تفسیر المنیر، اما با اهمیت دنبال می‌کند و با عنوانهایی که حاکی از بروز بودن آن
احکام می‌کند، سعی در تبیین و ذکر
فلسفه آنها دارد، مانند
ذیل آیه ۱۷۳ بقره، بحث حلیت و حرمت انواع
گوشتها.
نقل
داستانهای قرآنی حوادث و زندگی
انبیاء را همچون تفسیر المنیر، با اهمیت می‌داند و با احتراز از روایات اسرائیلی به کمک
روایات صحیح، آن را پی گیری می‌نماید.
شیوه القاء مطالب از رسانه عمومی، مجال ورود به بحثهای موضوعی متناسب با دسته آیات را در اختیار او گذاشته است. بدین جهت مباحث فراوانی را مطرح می‌نماید مانند، «الحریة الدینیة فی الاسلام
ذیل آیه ۲۵۶ بقره»،
الانفاق فی سبیل الله و آدابه
ذیل آیه ۲۶۱ بقره، و بحثهای فراوان دیگر.
اثبات
اصول عقاید در قرآن فراوان مطرح است، مفسر نیز در مقاطع مختلف به آن پرداخته و مسائلی در
توحید و
صفات الهی،
نبوت و
معجزات و فلسفه آن و
معاد و اثبات آن، بیان کرده است، در این بین نیز به قرآن پرداخته و سعی در تبیین جهات مختلف آن از حیث تربیتی، هدایتی و بلاغی نموده است. در خاتمه متذکر می‌شوم که بر خلاف تفسیر المنیر، که دارای
فهرست موضوعی مفصلی بود و هر جلد نیز فهرست جداگانه را در برداشت، تفسیر الوسیط از هر گونه فهرستی، محروم بوده و فقط به ترتیب آیات می‌توان مطلبی را در آن جستجو کرد، و مجلدات سه گانه آن از فهرست مطالب، بی بهره‌اند.
تفسیر الوسیط توسط دار الفکر المعاصر
بیروت و دار الفکر دمشق به طور مشترک، در محرم ۱۴۲۲ مطابق با آوریل ۲۰۰۱ میلادی، در سه جلد با ۲۹۶۷ صفحه و ۳۰۰۰ نسخه در چاپ اول به علاقمندان قرآن عرضه شد. این نسخه مقدمه‌ای کوتاه از مفسر را در بردارد.
امتیاز این نسخه در شکل ظاهری آن به تفکیک آیات و
روایات از متن تفسیر می‌باشد، آیات با خط قرمز، روایات با خط سبز و متن تفسیر و توضیحات با خط مشکی می‌باشد، عناوین بحثها نیز با خطی ضخیمتر، چشم نوازی می‌کنند.
اما همانطور که بیان شد، فاقد هر گونه فهرست می‌باشد. پاورقی آن از مفسر محترم می‌باشد.
۱- مقدمه تفسیر الوسیط ج۱
۲- مجلدات تفسیر الوسیط ۳ جلد
۳-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۱۱۴۶ به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی ۴- مقدمه تفسیر المنیر ج۱
۵-
المفسرون حیاتهم و منهجهم ص۶۸۴
سید محمد علی ایازی
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
