تفسیر القرآن الکریم (ابن قیم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر القرآن الکریم» معروف به «
تفسیر ابن قیم» مجموعه‌ای از آثار قرآنی ایشان است.
ابن قیم خود تفسیر کامل و مستقل ننوشته بلکه بر چند سوره قرآن و بسیاری از آیات تفسیرهای کوتاه و بلندی نوشته است، از جمله بر سوره «فاتحه» که آن را در آغاز
مدارج السالکین گنجانده است، سوره «کافرون» را نیز تفسیر نموده و بر «
معوذتین» نیز تفسیرهایی نوشته است که گویا ضبط صفدی به صورت «الرسالة الشافیة فی اسرار المعوذتین» اشاره به همین تفسیر او دارد. این تفسیر بارها در
بمبئی (۱۹۵۵ م)، بیروت (۱۹۶۸ م)،
مصر و نیز
مکه به چاپ رسیده است.
با وجود عدم تالیف تفسیر، آرای تفسیری فراوانی از او در بسیاری از کتابهایش بر جای مانده است. چنانکه برخی دانشمندان با عنایت به کتابهایش چون «
امثال القرآن» و «
اقسام القرآن»، او را از نخستین کسانی دانسته‌اند که به
تفسیر موضوعی عنایت داشته است. کمتر کتابی از او بر جای مانده است که مباحثی را با عنایت به آیات قرآن و
احادیث نبوی شرح نکرده باشد. آرای تفسیری ابن قیم نخستین بار توسط محمد اویس ندوی هندی، از
سلفیان شبه قاره، به طور ناقص جمع آوری گردید که به «
تفسیر القیم» نامبردار شد. تا اینکه یسری السید محمد، به طور جامع به گردآوری نظریات تفسیری ابن قیم پرداخت.
به این ترتیب، بدیهی است که نظریات تفسیری ابن قیم همه سوره‌های قرآن کریم را به طور کامل در بر نمی‌گیرد و همه آیه‌های سوره‌ها را شامل نیست. چنانکه مجموعه سید محمد ۱۰۹ سوره را در خود جای داده و درباره سوره‌های مبارکه قدر، قارعه، فیل، قریش و کوثر چیزی در آن نیامده است.
شیوه ابن قیم در تفسیر آیات، تشریحی، تحلیلی، ساده و قابل فهم است. وی آیات قرآن و
سنت نبوی را دو منبع اساسی در تفسیر کلام الهی می‌داند و چون دیگر سلفیان سخت به این باور پایبند است.
از خصوصیات دیگر روش ابن قیم نقل و نقد اقوال مفسرین از
صحابه و
تابعین و غیر آنهاست.
ابن مسعود،
ابن عباس،
ابی بن کعب،
مجاهد،
محمد بن اسحاق،
عکرمه،
حسن بصری،
سدی،
سعید بن جبیر،
ضحاک،
کلبی،
ربیع بن انس،
قتاده و
مقاتل بن سلیمان از جمله مفسرانی هستند که از آنها نقل می‌نماید. اقوال
زمخشری را نیز مورد توجه دارد و گاه نقد می‌نماید مانند
تشریح مطالب از دیگر نکات تفسیر ابن قیم است، از این جهت بحثهای موضوعی را مطرح می‌کنند و وجوه و شقوق مختلف آنها را بیان می‌دارد، مانند بحث
هدایت،
توحید
و عبودیت و... که با تعبیر «فصل» متعرض آنها می‌گردد. ایشان از آیات قرآن جهت مطرح نمودن
مباحث کلامی ، بهره گیری فراوانی دارد به عنوان نمونه در تفسیر سوره حمد بحث
نبوت، و
توحید را در وجوه مختلف و مواضع گوناگون بیان می‌کند.
اشاره به عقاید
فرقه‌های اسلامی از دیگر وجوه تفسیر ابن قیم است، بعنوان نمونه در تفسیر سوره حمد، از آیات برای رد بر
جبریه،
رافضه، قائلین به
قدم عالم، منکران
نبوت و... بهره می‌گیرد، عقاید
معتزله،
اشاعره،
جهیه،
قدریه، و افرادی مانند
ابن سینا ،
خواجه نصیر و... را مطرح و نقد می‌نماید، مانند
.
اقوال ابن تیمیه برای او مهم و قابل توجه است و هر از گاهی در صدد بیان آن بر می‌آید مانند
بیان حکم و اسرار آیات را نیز توجه دارد مانند
مباحث لغوی و زبانی نیز در آرای تفسیری ابن قیم جایگاهی ویژه دارد. چنانکه معتقد است هیچ
لفظی در قرآن کریم
مهمل گذاشته نشده است و باید
ادبیات،
نحو و
لغت در تبیین
مفردات قرآن کریم به خدمت گرفته شود. معانی لغوی را از
زهری،
ابن انباری،
زجاج و دیگران نقل می‌کند و از شعر عربی برای استشهاد بر معنای لغوی استفاده می‌نماید و البته در روش استفاده از آیات دیگر قرآن برای تفسیر فرازها و آیات حتی در بخش لغت، تلاش فراوانی دارد.
در بحثهای نحوی از
سیبویه ،
بصریون و
کوفیون نقل و استفاده می‌نماید.
با وجود بحثهای تحلیلی و گسترده از
اختلاف قرائت و بیان وجوه آن و ذکر
شان نزول (البته در موارد اندک) غفلت نورزیده و به آن اهمیت می‌دهد.
ابن قیم به سبب تالیف جداگانه در
امثال قرآن ، در این تفسیر نیز به طور تشریحی به حکم و امثال می‌پردازد و در جهت تبیین جهت‌های مختلف آن تلاش دارد. مانند
.
و در نهایت متذکر می‌شوم که ابن قیم چون استاد خویش
ابن تیمیه در پذیرش احادیث بسیار سختگیر است و از
اسرائیلیات و
احادیث موضوع در تفسیر قرآن به شدت پرهیز کرده است.
این اثر با مراجعه و تحقیق دفتر دراسات و بحوت عربی و اسلامی به اشراف شیخ ابراهیم رمضان، به انجام رسیده است.
محقق محترم در سه محور این امر را پی گیری کرده است.
۱-
تصحیح متن تفسیر با استفاده از
نسخ چاپی.
۲-
مقارنه احادیث نبوی با کتب صحاح
۳- مقابله آیات قرآن در تفسیر با مصحف مدینه منوره چاپ عربستان سعودی.
پاورقی‌های این اثر مربوط به محقق است که بیشتر در سه مورد می‌باشد: ۱- بیان آدرس
احادیث و آیات بکار برده شده در متن تفسیر. ۲- شرح حال افراد و
رجال مطرح شده در متن ۳- بیان برخی معانی لغوی.
تفسیر القیم در مصر، قاهره، چاپخانه السنة المحمدیة، به سال ۱۳۶۸ ق در ۶۳۱ صفحه و «بدایع التفسیر»، تحت عنوان کامل «
بدایع التفسیر الجامع لتفسیر الامام ابن قیم جوزیة» در عربستان سعودی، الامام، دار ابن الجوزی، به سال ۱۴۱۴ ق در پنج مجلد به طبع رسیده است.
نسخه حاضر تفسیر ابن قیم حاصل کار منشورات دار و مکتبة الهلال،
بیروت، لبنان، در یک نسخه در قطع وزیری با ۶۹۶ صفحه، است که به عنوان چاپ اول در سال ۱۹۹۰ میلادی مطابق با ۱۴۱۰ هجری با تحقیق ذکر شده از طرف مکتب الدراسات و البحوث العربیة و الاسلامیة، عرضه شده است. در پایان تفسیر بحثی تحت عنوان «قاعدة نافعة» درباره احراز و ادعیه پناه بردن به خداوند از شر
حسد و
چشم زخم ارائه می‌دهند و پایان بخش کتاب فهرست آن بر اساس سور قرآن می‌باشد.
منابع مقاله
۱-
دائرة المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی جلد ۴ ص۴۹۸
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۱۲۸ و ۶۷۴
۳-
تفسیر ابن قیم
نرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
